İNSAN İNKİŞAFI VƏ GENDER

Leyla Əsədova

Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti yanında
Dövlət İdarəçilik Akademiyası
[email protected]


İNSAN İNKİŞAFI VƏ GENDER

Dayanıqlı inkişafı sürətləndirmək üçün qadınların səlahiyyətlərinin artırılması və gender bərabərliyinin təmin edilməsi çox vacibdir. Qadınlara və qızlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarına son qoymaq təkcə insan hüququ deyil, həm də bütün digər inkişaf sahələrində böyük təsirə malikdir. Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri hər yerdə qadınlara və qızlara qarşı ayrı-seçkiliyə son qoyulmasını təmin etmək üçün müəyyən nailiyyətlərə əsaslanmaq məqsədi daşıyır. Bəzi regionlarda ödənişli məşğulluğa çıxışda hələ də kobud bərabərsizliklər və əmək bazarında kişilər və qadınlar arasında əhəmiyyətli fərqlər mövcuddur. Cinsi zorakılıq və istismar, ödənişsiz qayğı, ev işlərinin qeyri-bərabər bölgüsü və ictimai qərarların qəbulunda ayrı-seçkilik böyük maneələr olaraq qalır. Qadınlar və qızlar hər yerdə bərabər hüquq və imkanlara malik olmalı, zorakılıq və ayrı-seçkilikdən azad yaşaya bilməlidirlər.

Açar sözlər: insan inkişafı, gender, gender bərabərliyi

Giriş

İnsan İnkişafı Konsepsiyası göstərir ki, inkişafın əsas məqsədi insan həyatının keyfiyyətini yüksəltməkdir. İnsanlar inkişaf üçün qarşıya qoyduqları məqsədlərə görə fərqlənirlər. Amma bu məqsədlərin bəziləri praktiki olaraq universaldır. Bunlara uzun və sağlam həyat, təhsil almaq, layiqli həyat səviyyəsi üçün lazım olan resurslara çıxış, siyasi azadlıq, təminatlı insan hüquqları və zorakılıqdan azad olmaq daxildir. İnkişaf o zaman real olur ki, bu xüsusiyyətlərlə həyatımızı yaxşılaşdırsın.

İnsan inkişafının əsas prinsipləri insanların öz seçimlərini genişləndirmələri, potensiallarını həyata keçirmələri və layiq olduqları həyatı yaşamaq azadlığından istifadə etmələridir. Bütün sahələrdə, bütün insanlar, qadınlar və kişilər üçün bərabər imkanlar bəşəriyyətin inkişafının əsasını təşkil edir. Bununla belə, bu seçimlər cəmiyyətlər daxilində və cəmiyyətlər arasında qeyri-bərabər paylanmışdır və təəssüf ki, bir çoxları hələ də qadınlar üçün əlçatan deyil. Dezavantaj və ayrı-seçkilik, qadınların həyatına, o cümlədən sağlamlığına xüsusilə təsir edən, sosial normalar və dəyərlər, institutlar və dövlət siyasətləri ilə gücləndirilmiş anlayışların olmaması qadınların həyatının hər bir sferasında mövcuddur və müxtəlif ölkələrdə fərqli şəkildə özünü göstərir. Onlar qadınların imkanlarını və seçimlərini məhdudlaşdırır, nəticədə sağlamlıq, təhsil, həyat səviyyəsi, səlahiyyətlər, şəxsi təhlükəsizlik və insan inkişafının digər kritik ölçüləri baxımından kişilərə nisbətən daha az irəliləyiş olur. Qadınların hüquqlarının təmin edilməsi və onlara tam potensialını həyata keçirmək üçün imkanların verilməsi təkcə gender bərabərliyinə nail olmaq üçün deyil, həm də geniş spektrli beynəlxalq inkişaf məqsədlərinə nail olmaq üçün vacibdir. Səlahiyyətli qadınlar və qızlar ailələrinin, icmalarının və ölkələrinin sağlamlığına və məhsuldarlığına töhfə verir, hər kəsə fayda verir.

Gender nədir?

Gender irq və etnik mənsubiyyət kimi sosial quruluşdur. Kişilər və qadınlar arasında həm qavrayış, həm də maddi münasibətləri müəyyən edir.
Gender bioloji olaraq, istər qadının, istərsə də kişinin cinsi xüsusiyyətləri nəticəsində müəyyən edilmir, sosial olaraq qurulur. Qadın və kişilərin rollarını, hüquqlarını, məsuliyyətlərini və öhdəliklərini müəyyən edir və fərqləndirir. Qadınlar və kişilər arasındakı bioloji fərqlər cəmiyyət tərəfindən qadın və kişilər üçün uyğun davranışları müəyyən edən, qadın və kişilərin hüquqlara, resurslara və gücə çıxış imkanlarını fərqləndirən bir sıra sosial gözləntilər yaratmaq üçün şərh olunur. Bu fərqlərin spesifik mahiyyəti və miqyası cəmiyyətdən cəmiyyətə fərqli olsa da, onlar ümumiyyətlə kişilərə üstünlük verirlər və bu, dünyanın əksər cəmiyyətlərində mövcud olan güc balanssızlıqlarını və gender bərabərsizliyini yaradır. Genderlə bağlı aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:


● Əksər ölkələrdə eyni iş üçün qadınlar kişilərdən xeyli az əmək haqqı alırlar

● Oğlanlar qızlara nisbətən daha çox fiziki cəzalara məruz qalırlar

● Dünyanın əksər ölkələrində qadınlar kişilərdən daha çox ev işləri görürlər

Gender bərabərliyi nədir?

Gender bərabərliyinə əsasən, kişilər və qadınlar bərabər gücə və maliyyə müstəqilliyinə, təhsil və şəxsi inkişaf üçün bərabər imkanlara malikdir. Qadınların səlahiyyətlərinin artırılması gender bərabərliyinə nail olunmasının mühüm aspektidir. Bu, qadının özünə dəyər hissini, qərar vermə gücünü,

imkanlara və resurslara çıxışını, ev daxilində və xaricində öz həyatı üzərində gücü və nəzarətini və dəyişikliklərə təsir etmək qabiliyyətini artırır. Bununla belə, gender məsələləri təkcə qadınlara deyil, cəmiyyətdə kişi və qadın münasibətlərinə yönəlib. Kişilərin və oğlanların hərəkətləri və münasibətləri gender bərabərliyinə nail olmaqda mühüm rol oynayır.

Gender bərabərsizliyi müxtəlif sahələrdə özünü göstərir. Təhsil əsas diqqət mərkəzində olan sahədir. Dünya təhsildə gender bərabərliyinə nail olmaqda irəliləyiş əldə etsə də, hələ də məktəbə getməyən qızların sayı oğlanlara nisbətən çoxluq təşkil edir. Bəzi ərazilərdə insanlar düşünürlər ki qızlar ev işlərini yerinə yetirməlidirlər və məktəb təhsili onlar üçün vacib deyil. Onlar nəhayət evlənməlidirlər və bu zaman onların təhsilə ehtiyacı olmayacaq, ancaq məişət vəzifələrini yerinə yetirəcəklər. Təhsildə gender qeyri-bərabərliyinin yaranmasına və insanlarda belə düşüncələrin yaranmasına müəyyən amillər təsir göstərir.

Əsas amil bəzi ailələrin yoxsulluq şəraitində yaşamasıdır. Yoxsulluq şəraitində yaşayan insanlar dolanışığını təmin etmək üçün bir sıra problemlər və çətinliklərlə üzləşirlər. Onların əsas məqsədi həyat şəraitini qənaətbəxş şəkildə təmin etmək üçün kifayət qədər gəlir əldə etməkdir və adətən təhsillə bağlı xərcləri qarşılamaq üçün maliyyə imkanları yoxdur. Ona görə də gələcəkdə yaxşı iş imkanlarına sahib olması üçün oğullarının təhsil almalı olduğunu, qızlar üçün isə belə məcburiyyət olmadığına görə təhsilin önəmsiz olduğunu düşünürlər. Çünki qızların gələcək ailə həyatında təhsil bacarıqlarından istifadə edə bilməyəcəklərini, ilk növbədə məişət vəzifələrini yerinə yetirməli olduğunu hesab edirlər. İlkin mərhələdə qızlarına məişət vəzifələrinin icrası ilə bağlı təlim keçirlər. Qızların bu səbəblər təhsildən uzaqlaşdırılması gender bərabərliyinin pozulmasını ciddi təsir göstərir.

Qadınların sağlamlığı və təhlükəsizliyi digər mühüm sahədir. Qadın və qızların üzləşdiyi gender bərabərsizliyi və ayrı-seçkilik onların sağlamlığını və gələcəyini risk altında qoyur, bu sahədə oğlanlara nisbətən daha çox maneələrlə üzləşirlər. Səbəbi isə qadınların və qızların xüsusi sağlamlıq ehtiyacları və problemləri haqqında kifayət qədər məlumatlarının olmaması, aşağı savadlılıq səviyyəsi, cinsi tərəfdaşlıqda qeyri-bərabər gücə malik olmaları, gender əsaslı zorakılığa məruz qalmalarıdır. Qadınların sağlamlıq problemləri haqqında məlumatlara malik olmamaları müxtəlif xəstəliklərə yoluxmalarına səbəb olur. Qadınlar və qızlar həmçinin gender bərabərsizliyindən qaynaqlanan cinsi zorakılıqla və erkən və məcburi nikahla üzləşirlər. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının rəqəmləri göstərir ki, dünyada təxminən hər 3 qadından 1-i həyatı boyu cinsi zorakılığa məruz qalıb.

Qadınlara qarşı törədilən ən böyük zorakılıqlardan biri onların erkən yaşda məcburi olaraq evləndirilmələridir. Bu sahədə gender problemlərinin qarşısının alınması üçün müəyyən tədbirlər görülməsinə baxmayaraq, hələ də bəzi ölkələrdə erkən və məcburi nikah mövcuddur. Bəzi ölkələrdə 18 yaşı tamam olmamış qızların 40%-i, 15 yaşına çatmamış qızların isə 12%-i məcburi evliliyə məruz qalır. Bu problem həm qadınların hüquqlarının pozulmasına səbəb olur, həm də sağlamlığına mənfi təsir göstərir. Məcburi nikah tərəflərdən birinin və ya hər ikisinin öz iradəsinə zidd olaraq evləndiyi nikahdır. Məcburi nikahlar Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Afrikada geniş yayılmışdır. Tanzaniyada bəzi sakinlər tərəfindən məcburi və erkən nikahlar tətbiq olunur.Ailələr qızlarını maddi fayda üçün yaşlı kişilərə satır və çox vaxt yetkinlik yaşına çatan kimi ərə verirlər. .Bu nikahlar təkcə qızların sağlamlığına zərər vurmur, həmçinin təhsil həyatının məhv olmasına səbəb olur. Bununla yanaşı erkən yaşda uşaq dünyaya gətirmək də qızların həyatı və sağlamlığı üçün təhlükə yaradır, gələcəyi üçün məhdudiyyətlər yaradır. Həttə hər gün təxminən 800 qadın hamiləlik və doğuşla bağlı qarşısı alına bilən səbəblərdən ölür. Bütün ana ölümlərinin 99%-i inkişaf etməkdə olan ölkələrdə baş verir.

Qadınların üzləşdiyi ən böyük problemlərdən biri isə cinsi və məişət zorakılığıdır. Hər il minlərlə qadın belə zorakılıqlara məruz qalır. Hətta dünyada qadınların 35%-i gender əsaslı zorakılığa məruz qalır. Bəzi ölkələrdə bu, 70%-ə qədər yüksəlir. Təəssüf ki, qadınlara qarşı zorakılığın artmasına baxmayaraq bir sıra ölkələrdə hələ də qadınları onlardan qoruyan qanunlar yoxdur. Bu isə dünyada ən geniş yayılmış insan hüquqları pozuntularından biridir.

Sərt kişilik anlayışları ilə əlaqəli olan zərərli gender normaları oğlanların və kişilərin də sağlamlığına və rifahına mənfi təsir göstərə bilər. Məsələn, kişiliyin xüsusi anlayışları oğlanları və kişiləri siqaret çəkməyə, cinsi və digər sağlamlıq riskləri almağa, spirtli içkilərdən sui-istifadə etməyə təşviq edə bilər. Bu cür gender normaları oğlanların və kişilərin zorakılıq törətməsinə, eləcə də özlərinin zorakılığa məruz qalmasına kömək edir. Onların psixi sağlamlıqları üçün də ciddi təsirləri ola bilər.

Qızların və qadınların səlahiyyətləndirilməsi, onların iqtisadi və sosial hüquqlarının həyata keçirilməsi və onların iqtisadiyyatda ədalətli və fəal iştirakı üçün əlverişli mühitin mövcudluğunun təmin edilməsi gender bərabərliyinə nail olmaq üçün əsas prioritetlərdir. Bir çox ölkələrdə qızların və qadınların infrastruktura, texnologiyaya, ədalətə və məhsuldar resurslara çıxışı çox azdır. Orta hesabla, onlar dünyanın ən zəngin ölkələri də daxil olmaqla kişilərdən xeyli az qazanırlar. Qadınlar dünya əhalisinin 50%-dən çoxunu təşkil etsələr də, dünya sərvətinin yalnız 1%-nə sahibdirlər.

■ Qadınların istehsal resurslarına, o cümlədən maliyyə xidmətlərinə çıxışı daha azdır. Nigerdə torpaqların yalnız 9%-i qadınlara, 62%-i kişilərə məxsusdur.Efiopiyada kənd qadınları torpaq mülkiyyətinə, iqtisadi imkanlara, ədalət sisteminə və maliyyə aktivlərinə çıxış baxımından geri qalır. Qadın fermerlər təsərrüfat işlərinin 75%-ə qədərini yerinə yetirirlər, lakin ölkədə kənd təsərrüfatı torpaqlarının yalnız 18,7%-nə sahibdirlər.

■ İnfrastruktura sərmayə qoyuluşu və infrastruktura çıxış çox vaxt qeyri-kafi olur. Aşağı və orta gəlirli ölkələrdə kişilərdən 165 milyon az qadın mobil telefona sahibdir. Qadınların 48%-i, kişilərin isə 58%-i internetdən istifadə edir.

■ Dünyanın bütün regionlarında qadınlar kişilərdən ən azı iki dəfə çox vaxtını pulsuz ev işlərinə sərf edirlər. Ailələr, cəmiyyətlər və iqtisadiyyatlar bu işdən asılı olsa da, qadınlar üçün bu, daha az qazanc və qeyri-işlə məşğul olmaq üçün daha az vaxta səbəb olur. Saharaaltı Afrikanın 25 ölkəsində qadınların çox vaxt təhlükəli şəraitdə su toplamaq üçün hər gün ümumilikdə 16 milyon saat sərf etdikləri təxmin edilir.

Qızların və qadınların, oğlanların və kişilərin cəmiyyətin bütün səviyyələrində söz sahibi olmalarını, səmərəli şəkildə iştirak edə bilmələrini və onların həyatlarına təsir edən qərarlar üzərində söz sahibi olmalarını təmin etmək gender bərabərliyinin məqsədlərində əsas yer tutur. Amma bir çox ölkələrdə qızlar və qadınlar, istər ev təsərrüfatlarında, icmalarında və bütövlükdə cəmiyyətlərdə olsun, onlara təsir edən qərarlar və ya resurslar üzərində çox az söz və ya nəzarətə malikdirlər. Qadınlar formal siyasətdə kişilərə nisbətən daha az iştirak edirlər və qərarların qəbul edilməsinin əksər səviyyələrində az təmsil olunurlar. Hətta dünyada parlamentdəki yerlərin yalnız 25%-ni qadınlar tutur. Qadınlar əsas sülh proseslərində danışıqlarda iştirak edənlərin yalnız 13%-ni, vasitəçilərin 6%-ni və imzalayanların 6%-ni təşkil edirdi.

Gender bərabərliyi üzrə beynəlxalq tənzimləyici çərçivə

Gender münasibətlərində hələ də müəyyən çatışmazlıqların olmasına baxmayaraq XX əsrin ortalarından həm elmi, həm hüquqi, həm də siyasi anlamda ciddi inkişaf mərhələləri keçib, bərabərliyin təmin edilməsi üçün əhəmiyyətli addımlar atılıb. Əvvəlki illərə nisbətən bəzi ölkələrdə siyasi təmsilçilik, qərarvermə sahəsində qadınların kişilərlə bərabər iştirakı təmin edilib, qadın sahibkarların sayı artıb, məişət zorakılığı ilə bağlı preventiv mexanizmlər yaradılıb. Buna baxmayaraq, hal-hazırda dünyanın heç bir ölkəsində gender bərabərliyi tam formada, bütöv olaraq təmin edilməyib. Günümüzdə qadınlara qarşı zorakılıq, cinsi ayrı-seçkilik, cinsi qısnama, əmək və təhsil hüquqlarının pozulması faktları əksər ölkələrdə qeydə alınır. Təkcə İslandiya, Norveç, Finlandiya və İsveç kimi Skandinaviya ölkələri gender uçurumunun aradan qaldırılması istiqamətində irəliləyişdə dünyada liderlik edirlər. Ən böyük gender boşluqları ilk növbədə Yaxın Şərq, Afrika və Cənubi Asiyada müəyyən edilir.

Gender bərabərliyi üçün Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa şurası tərəfindən müəyyən sənədlər qəbul edilmişdir. BMT tərəfindən “Vətəndaş və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt”ı,“Qadın Konvensiyası”,Qadınlara dair dördüncü Dünya Konfransında Pekin bəyannaməsi və onun fəaliyyət platforması, “İstanbul konvensiyası” kimi sənədlər qəbul edilmişdir.

Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası Avropa Şurasının 47 üzv dövlətinin hər birində insan hüquqları üzrə təməl sənəddir. Bundan əlavə 1980-ci illər ərzində Avropa Şurasında gender bərabərliyi

istiqamətində bir neçə lokal əhəmiyyətli addımlar atılmışdır. Daha sonra Avropa Şurasının Katibliyində qadınların vəziyyəti haqqında və siyasətdə qadın haqqında sənədlər ardıcıl təsdiqlənmişdir. Bu addımla Avropa Şurası öz strukturlarında qadın-kişi bərabərliyini təmin etmək baxımından nümunə olmuşdur. Avropa Şurası Parlament Assambleyası tərəfindən “Qadın və kişilərin bərabərliyi haqqında» 855 saylı Qətnamə, “Qadınlar və kişilərin bərabərliyi” haqqında 1018 saylı Qətnamələr qəbul edilmişdir.

Azərbaycanda gender bərabərliyi

Gender probleminin həll edilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasında da bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir və .Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən sonra insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində, həmçinin qadınların hüquqlarının təmin edilməsində, cinsi ayrı-seçkiliyə son qoyulmasında, məişət zorakılığı ilə mübarizədə böyük nailiyyətlərə imza atıb. Ölkəmiz bu məqsədlə 1992-ci ildə “Qadınların siyasi hüquqları haqqında” Konvensiyaya, 1995-ci ildə isə “Qadınlara münasibətdə ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv olunması haqqında” Konvensiyaya qoşulub. 1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında kişi və qadınlara bərabər hüquq və imkanların təmin edilməsi haqqında qanunların qəbul edilməsi bu istiqamətdə atılmış ən böyük addımlardan biridir. Bunlardan əlavə 2010-cu ildə Milli Məclisdə “Məişət zorakılığının qarşısının alınması haqqında” Qanun qəbul edilib. Ümumiyyətlə Qanunvericilik gender bərabərliyi üçün hüquqi bazadır və dövlətin siyasi iradəsinin bir göstəricisi kimi çox vacib rol oynayır. Buna görə də bir çox ölkələr gender bərabərliyinin təmin edilməsi məqsədilə bir sıra qanunlar qəbul ediblər.

Gender bərabərliyinin təmin olunması üçün bir sıra mühim addımlar atılmasına baxmayaraq kişilərə təklif olunan imkanlar qadınlar üçün eyni dərəcədə əlçatan deyil. Qlobal miqyasda mövcud olan gender problemləri ölkəmizdə də mövcuddur. Təəssüf ki, hələ də ölkənin bəzi ərazilərində qızların təhsildən uzaqlaşdırılması, erkən yaşda nikaha məcbur edilməsi, məişət və cinsi zorakılığa məruz qalması kimi hallarla qarşılaşırıq. Həmçinin ölkəmizdə qadınların səlahiyyətlilik səviyyəsi də kişilərə nisbətdə azlıq təşkil edir.

ƏDƏBİYYAT:

1. V. Patel, Human Development and gender - 2010
2. R. Kapur, Gender Inequality in Education - 2019
3. Gender problemi və Azərbaycanda gender siyasəti- Cavid Şahverdiyev Xalq Cəbhəsi.- 2015.
4. Eu Gender Action Plan III - An Ambitious Agenda For Gender Equality And Women's Empowerment in Eu External Action
5. “İnsan inkişafı” tədris vəsaiti, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı - 2014 6. www.gsdrc.org 7. www.peacecorps.gov/educators/resources/global-issues-gender-equality-and-womens-empowerment 8. www.humanrightscareers.com/magazine/organizations-gender-equality
6. ”Media və gender bərabərliyi”, M. Ələsgərli - 2019



HUMAN DEVELOPMENT AND GENDER

Leyla Əsədova

Academy of Public Administration
Under the President of the Republic of Azerbaijan

Increasing women's empowerment and promoting gender equality are critical to accelerating sustainable development. Ending all forms of discrimination against women and girls is not only a fundamental human right, but also has a profound effect on all other areas of development. The Sustainable Development Goals aim to build on certain achievements to end discrimination against women and girls everywhere. In some regions, there are still gross inequalities in access to paid employment and significant differences between men and women in the labor market. Sexual violence and exploitation, unpaid care and unequal distribution of household chores, and discrimination in public decision-making remain major barriers.Women and girls, everywhere, must have equal rights and opportunity, and be able to live free of violence and discrimination

Keywords: human development, gender, gender equality


ЧЕЛОВЕЧЕСКОЕ РАЗВИТИЕ И ГЕНДЕР

Лейла Асадова

Академия государственного управления
При Президенте Азербайджанской Республики

Расширение прав и возможностей женщин и продвижение гендерного равенства имеют решающее значение для ускорения устойчивого развития. Прекращение всех форм дискриминации в отношении женщин и девочек является не только одним из основных прав человека, но также оказывает огромное влияние на все другие области развития. Цели в области устойчивого развития направлены на развитие определенных достижений, чтобы положить конец дискриминации в отношении женщин и девочек повсюду. В некоторых регионах по-прежнему существует серьезное неравенство в доступе к оплачиваемой работе и значительные различия между мужчинами и женщинами на рынке труда. Сексуальное насилие и эксплуатация, неоплачиваемый уход и неравное распределение домашних обязанностей, а также дискриминация при принятии государственных решений остаются основными препятствиями. Женщины и девочки повсюду должны иметь равные права и возможности и иметь возможность жить без насилия и дискриминации.

Ключевые слова: человеческое развитие, гендер, гендерное равенство.

ZiM.Az

.