SEVGİNİN KİTAB-KİTAB DİLLƏRİ

Tanıdığım, özü də yaxşı tanıdığım adamlar haqqında çətin danışıram. Və bu zaman belə bir düsturla istər-istəməz razılaşmalı oluram. Hər hansı bir subyekt haqqında daha çox məlumata malik olmaq, informasiya bolluğu, nə qədər paradoksal görünsə də, informasiyasızlığa, məlumatsızlığa bərabərdir.

Müşfiq Çobanlı. Desəm ki, Müşfiqi on iki yaşından tanıyıram, kimsəyə qəribə gəlməsin. «Azərbaycan müəllimi», «Gənc müəllim» qəzetlərində dördüncü, beşinci sinif şagirdi Müşfiq Çobanovun ədəbi mədəni tədbirlər, xüsusilə məktəb tədbirləri haqqında məlumatları dərc olunan günlərdən. Çox ola bilər ki, bu adın diqqətimi çəkməsinin bir səbəbi də onun soy adı ilə bağlı olub. Və bu, daha başqa söhbətin mövzusudur. Tale elə gətirib ki, ilk gəncliyimdən Müşfiqin doğulduğu Darvaz kəndini uzaqdan da olsa, görə bilmişəm.

...70-ci illərin əvvəlləri idi. Tələbəlik dostlarım Əlixan Əhmədoğlu və Bədirxan Əhmədli (sonralar filologiya elmləri doktoru, professor) ilə Başkeçidə, onların kəndinə qonaq getmişəm. Azərbaycan Gəyliyən kəndinin axar-baxarını gəzmişəm. Kəndin başının üstündəki dağa qalxıb aşağıda - vadidə sıx meşələrin arasında elə lap uzaqdan adamın gözünü oxşayan abad kəndə - Darvaza baxmışam. Darvaz kəndinin tarixi çox qədimdir. Elə bu adın özü qədər. Və Darvazdan da təkcə Gürcüstanın mərkəzinə yox, Azərbaycana, paytaxt Bakıya, eləcə də Rusiyanın ünlü şəhərlərinə həmişə abad yol olub. Mən bu abad yol anlamını Darvazın adını məşhurlaşdıran, başını uca edən şəxsiyyətlərin mahiyyətində görürəm.

...Müdriklərdən də eşitmişəm. Özüm də həyatımda müşahidə eləmişəm. Qırx yaşdan sonra insan daha çox özü haqqında düşünür. Yox ki, bu gün ölərəm, ya sabah... İnsan özünə hesabat verir. Nə iş görmüşəm, necə yaşamışam? Məni insanlar olmadığım zamanlarda necə xatırlayacaqlar... İnsan öz əməllərini saf-çürük edir. Özünü dərk edən, özünə hesabat verməyi bacaran insandan söhbət gedir. Beləsinin qarşısında ciddi məsələlər dayanır. Boş keçən, havayı axıb gedən zamanın yerini doldurmaq, ehtiyatda qalan enerjini insanlar üçün faydalı olan əmələ sərf etmək... budur insanı düşündürən. Və təbii olaraq M.Çobanlının da çox ciddi bir narahatlıqla çalışmalarının məğzində elə bu həqiqəti görürəm. Müşfiq kimilərinə bizim tərəflərdə «civədir, bir yerdə dayana bilməz» - deyərlər. Kimyanı bilmədiyim zamanlarda düşünərdim ki, bu civə nə olan şeydir? Niyə insanı civəyə bənzədirlər və özü də hamını yox, tək-tək adamları. Qoçaq, bacarıqlı, işgüzar adamları. Şübhəsiz, bu bənzətmənin el dilinə haradan, nədən gəldiyini biləndən sonra belə civə adamları özüm də gördüm. Onların daxili-mənəvi aləmindəki tükənməz enerjini hiss etdim, duydum. Və istər-istəməz belələrinə qarşı məndə səmimi bir qibtə hissi də yarandı. Əksər hallarda civə adamlar ömürlərini ən faydalı, insanları sevindirən əməllərə sərf edirlər.

...Hərdən düşünürəm ki, insanın ömürlüyü (tərcümeyi-halı), yaşamı elə onun əməlləridir. Xüsusilə, yaradıcı adamın - yazıçının, alimin, tədqiqatçının, jurnalistin yaşamını başqa harada, nədə axtarmaq olar? Yaradıcı adamın ömrünün mənası kağızlara köçürülmüş sözlərdədir. Elə həm də ömrünün yolu, həyatının hamısı. O başqa məsələdir ki, qələm sahibi, ziyalı, tədqiqatçı, alim, yazıçı hansı dövrdə doğulub, hansı mühitdə dünyaya göz açıb, necə böyüyüb, hansı mənəvi məktəbdən keçib? Tərbiyəsinin, təhsilinin istiqaməti... bütün bunların hamısının qələm adamının taleyinə dəxli var. Elə bu mənada, sözün üstündən keçmədən demək və iddia etmək olar ki, Müşfiq xoşbəxt bürc altında doğulub. Darvaz kimi zəngin etnoqrafik ənənələri olan bir kənddə, Borçalı kimi saz-söz mühitində. Və ən başlıcası, Mədəd Çobanov kimi görkəmli Azərbaycan aliminin ailəsində. Bütün bunlar onun xoşbəxt bürc altında doğulmasını təsdiqləyən əlamətlərdir. Gözünü açanda atasının əlində qələm görüb. Söz bayramı ilə dünyaya gəlib. Sözün ruhunu zaman-zaman, bəlkə də özü hiss etmədən ruhuna köçürüb. Elə bu hisslərin təsiri altında Darvazdakı Novruz şənliyi haqqında yazdığı xəbərə Dədə Qorqud ovqatı gətirib. Müşfiqin yolu belə açılıb.

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib. Və təhsil illərində Azərbaycanın görkəmli alimləri, dilçilər Afad Qurbanovdan, Nizami Xudiyevdən, Qəzənfər Kazımovdan, ədəbiyyatşünaslar Abbas Hacıyevdən, Xeyrulla Məmmədovdan, folklorşünaslar Mürsəl Həkimovdan, Paşa Əfəndiyevdən, ... dərs alıb. Tələbəlik illərində hələ orta məktəbdən başladığı tədqiqatçılığını davam etdirib. Qələmi bir qədər də itilənib, yazısı daha da cilalanıb.

Ali məktəbi bitirdikdən sonra Müşfiq Bakıda qalıb. Bəlkə də, onun bir tədqiqatçı kimi, bir qələm əhli kimi formalaşmasında Bakı mühitinin rolu əvəzsizdir. Və onun bu seçiminə də qətiyyən etiraz etmirəm. Amma eyni zamanda deyirəm ki, Müşfiq bütün varlığı ilə Borçalıya qayıdıb. Hər axşamında günəşin qürubunu Darvazda görüb, dan üzünü qədim türk torpaqlarında, elə Borçalı ellərində açıb.
Təsadüfi deyil ki, onun işıq üzü görən çoxlu sayda kitablarının demək olar ki, hamısı Borçalı mühitilə bağlıdır.

Müşfiqin ilk tədqiqat əsərlərindən biri «Gürcüstanda Azərbaycan mətbuatı» («Ziya»dan «Çənlibel»ədək, 1878-1998) 120 illik bir dövrü tədqiqat obyekti seçmək, mənbələri araşdırmaq, arxiv sənədləri ilə tanış olmaq, bir çox hallarda mətbuata və elm aləminə məlum olmayan faktları üzə çıxarmaq onun araşdırmalarının çətinliyini, məsuliyyətini və tədqiqatçı inadını təsdiqləyən amillər kimi son nəticədə dəyərli bir əsərin ərsəyə gəlməsinə səbəb olur.

Müşfiq bu əsərində XIX əsrin demək olar ki, bütün mərhələlərini araşdırıb: «Bu baxımdan XIX əsrin 20-ci illərində «Zaqafqaziya»nın inzibati-mədəni mərkəzi olan Tiflisdə rus dilində nəşr olunan ilk mətbuat orqanı - «Tiflisskiye vedomosti» (1828-1832) qəzeti böyük əhəmiyyət kəsb edir. (N.N.Zeynalov. Azərbaycan mətbuatı tarixi. (I hissə) Bakı, 1973. səh.7). Nəinki Tiflisdə, eləcə də bütün Qafqazda rus dilində çıxan bu ilk qəzet mədəniyyət və mətbuat sahəsində böyük canlanma yaratmışdır. Qəzetdə həmin dövrdə baş verən hadisələr haqqında, eləcə də B.Marlinski, V.Qriqoryev, P.Sankovski, Q.Qordeyev, V.Suxorukov və başqalarının yazıları ilə yanaşı həm də, «Abbasabad mühasirəsinin təsviri» (1829, ¹27, 30), «Müasir tarix: Azərbaycan vilayətinin hərbi vəziyyəti haqqında» (1829, ¹38, 43), «Moskvalı dostuma məktub» (1830, ¹25, 53 və b.), «Qarabağ əyalətinə tarixi baxış» (1830, ¹86), «Car və Balakən vilayətlərinə səyahət» (1830, ¹81-83) və s. məqalələrdə Azərbaycan haqqında, azərbaycanlıların məişəti, yaşayış tərzi və s. haqqında məlumatlar verilir, xalqımızın şifahi və yazılı ədəbiyyatları haqqında söhbət açılırdı. A.Bakıxanov qəzetdə tərcümə əsərləri ilə çıxış edirdi» (səh.11). Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının nəhəng simalarından biri, akademik Kamal Talıbzadə, tədqiqatçı, jurnalist İsmayıl Ömərov M.Çobanlının bu tədqiqat əsərini yüksək qiymətləndirir, nəşrini alqışlamışlar. Kitabın elmi redaktoru Əməkdar elm xadimi Nizami Xudiyevdir. Bu dəyərli əsərin praktik əhəmiyyətini professor Abbas Hacıyev də yüksək qiymətləndirib: Müşfiq Çobanlı «Ziya»dan Çənlibel»ədək - Gürcüstanda Azərbaycan mətbuatı» (1878-1998) əsərində diqqəti cariliyə, klassik mədəniyyətin təbliğinə vermişdir. Tiflisdə 1838-ci ildə «Zaqafkazskiy vestnik» qəzetinin nəşrə başlaması, az sonra onun gürcü və Azərbaycan dilində «Qafqazın bu tərəflərinin xəbəri» adı ilə buraxılması, XIX əsrin 40-cı illərində M.F.Axundovun M.Ş.Vazehlə birlikdə qəzet çıxarmaq, mətbəə yaratmaq təşəbbüslərinin baş tutmaması Müşfiq Çobanlının diqqətindən yayınmamışdır. O, «Qafqazın bu tərəfi»nin səsinin dövlət məlumatlarını, fərmanları, qərar və qanunnamələri, Azərbaycan dilində yayan bir orqan olduğunu - deyəndə səhv etməmişdir. Müşfiq Çobanlı onu da doğru söyləmişdir ki, «Tiflis əxbarı», «Qafqazın bu tərəfinin xəbəri» və rus dilli «Qafqaz» hələ milli mətbuatın yaranması, təşəkkülü demək deyildi. 1868-ci ildə qəzet çıxarmaq istəsə də, Həsənbəy Zərdabi yeddi il gözləmiş «Əkinçi»nin nəşrinə ancaq 1875-ci ildə icazə ala bilmişdir». Professor A.Hacıyevin qeyd etdiyi kimi, M.Çobanlı bu əsərində 1847-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan dilli ilk rəsmi dövlət məktəbinin açılmasını, 1872-ci ildə Paronbəyov Karvansarasında ilk tamaşaların göstərilməsini, burada Azərbaycan teatrının əsasının qoyulmasını, eləcə də «Ziya», «Ziyayi-Qafqaziyyə», «Kəşkül», «Şərqi-Rus» və s. mətbu orqanlar haqqında məlumat vermiş, Müşfiqin özünə xas tədqiqat dili ilə bu mühüm mədəniyyət hadisələri ilə bağlı araşdırmalar kitabda öz əksini tapmışdır.
Müşfiq tədqiqatçı kimi arxivdə işləməkdən qorxmur, yaxşı bilir ki, ən tutarlı sözün, hökmün qaynağı arxiv sənədləri ilə bağlıdır.

Bir maraqlı kitab da diqqətimi çəkir - «Çağdaş Borçalı ədəbi məktəbi» (1994). Kitabın nəşr ili çox şey deyir. Bu, o zaman idi ki, Zviad Qamsaxurdiya avantürasının dumanları hələ tamam çəkilməmişdi. Borçalıda yurdun tarixi sakinlərinə təzyiqlərin arası səngimirdi. Təsadüfi deyil ki, belə bir vaxtda M.Çobanlı Borçalı ədəbi mühitini tədqiqata cəlb etmiş, dövrün, zamanın ən çətin məqamında yurda mənəvi dayaq olmaq, insanları inamına, ümidinə qaytarmaq yolu seçmiş və özü də çətin olsa da, bacarıb başa gətirəcəyinə inandığı bir işin qulpundan yapışmışdır.

Müşfiq bütün bunların hamısını yaxşı bilirdi. Elə ona görə də Borçalı ədəbi mühitilə bağlı dəyərli tədqiqatının elə ilk səhifələrindəcə ürək ağrısı ilə yazırdı: «Bu gün böyük çətinliklərə mərdliklə sinə gərərək, yarım milyondan çox soydaşlarımızın sabaha inam və ümidlə ömür sürdüyü, qədim saz-söz yurdu Borçalı mahalında neçə-neçə ustad aşıqlar, istedadlı şairlər, nasirlər, işgüzar alimlər, zəhmətkeş tədqiqatçılar, prinsipial tənqidçilər, qələmləri qılıncdan da kəsərli olan publisistlər, zəhmətkeş və həqiqətsevər jurnalistlər, dostluq carçıları olan bədii tərcümə ustaları və b. yaşayıb-yaradır, çağdaş ədəbiyyatımızın Borçalı qolunu layiqincə təmsil edir, Borçalı ədəbi mühitini gündən-günə zənginləşdirir, inkişaf etdirirlər. Onların bədii yaradıcılığı artıq nəinki Borçalıda, Gürcüstanda, həmçinin onun hüdudlarını belə aşaraq Azərbaycanda, hətta son vaxtlar Türkiyədə, İranda və digər Şərq ölkələrində də oxucuların hörmət və rəğbətini qazanmışdır. Bu da təsadüfi deyildir. Axı «ot kökü ütsə bitər», - deyib ata-babalarımız...» (səh.5). Müşfiq təbiətən qaynar ruhlu qələm adamıdır. Poetik ruhu olan publisistdir. Onun nəsrində də, publisistikasında da, elmi tədqiqatlarında da alim gözü var, elmi nəzər var. Və əlbəttə, bu keyfiyyətlər birləşəndə ziyalının qələmi daha kəsərli olur, yazıları daha oxunaqlı olur. İmzası oxucunu öz cazibəsinə çəkə bilir.

«Çağdaş Borçalı ədəbi məktəbi» kitabı bir neçə fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə Azərbaycan türklərinin Borçalıda məskunlaşması tarixinə nəzər salınır, Borçalı toponimi haqqında mülahizələr irəli sürülür, Borçalı ədəbi mühiti dünən və bu gün icmalı verilir, sonra müvafiq bölmələr üzrə «Borçalı qələmi»ni təsnifat edir. Əlbəttə, ilk yer Borçalı aşıqlarınındır. Kitab həm də ensiklopedik xarakter daşıyır. Çünki bu kitabda ozan dünyamızın, dünyanın söz allahı olan şairlərin Borçalıda yaşayıb-yaradan nəsr ustalarının, ədəbiyyatşünas və tənqidçilərin, qələmi qılıncdan kəsərli olan publisistlərin, tərcümə ustalarının haqqında ilkin mənbədən gələn məlumatlar əsasında dəyərli, bitkin yazılar verilir, ədəbi örnəklər diqqətə çəkilir.

Mənim zənnimə görə, M.Çobanlının çox dəyərli kitablarından biri də filoloqlar, tədqiqatçılar, müəllimlər və gənclər üçün nəzərdə tutulmuş «M.P.Vaqif və Gürcüstan» kitabıdır. Kitabın həcmi o qədər böyük olmasa da, elmi siqləti çox tutarlı mənbələrə əsaslanması ilə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İstifadə olunmuş ədəbiyyat göstəricisi təsdiqləyir ki, müəllif kitabı ərsəyə gətirənə qədər mövzu ətrafında çox güclü hazırlıq işləri görmüş, dərin tədqiqat aparmışdır.
Müşfiqin kitabları çoxdur. Amma onun yaradıcılığının iki istiqamətini müəyyənləşdirən kitabları haqqında da qısa da olsa danışmağa ehtiyac var. Müşfiqin dastan yaradıcılığı da diqqəti cəlb edir. Buna təbii baxıram. Axı o, Borçalı mənəvi mühitinin yetirməsidir. Onun ruhunda saz həmişə var. İnsanın mənəvi aləmi formalaşma dövründə hansı ruh üstə köklənirsə, bütün ömrü boyu, zaman-zaman həmin aləmə qayıtmağa can atır. «Dünyamalı Kərəmin poeziya dünyası» kitabı bir qədər tədqiqat xarakteri daşısa da, müəllif tədqiq elədiyi, təqdim eləməyə hazırladığı ədəbi simanı bir dastançılıq əhvalı ilə göstərir: «Dünyamalı Kərəmin yaradıcılığının əsas ruhunu Vətən, xalq məhəbbəti, ata-ana, el-oba sevgisi, sülh, əmin-amanlıq, duünyanı narahat edən fitnə-fəsadlara nifrət, insanların düşüncələri... təşkil edir. Onun dili rəvan və ifadəli olub oxucuya emosional təsiri bağışlayır». Bu cümlələr göstərir ki, Müşfiqin özünün də dili elə həmin ruh üstə köklənib. Görünür, yurda sevgidən, Vətənə sevgidən qaynaqlanan ziyalıların mənəvi mühitində oxşarlıq çox olduğu kimi, dilləri də eynidir. Təkrar eləməyə ehtiyac olmasa da, Müşfiqin yurda bağlı sənətkar, Vətənə, el-obaya bağlı tədqiqatçı olduğunu «Aşıq Hüseyn Saraclı və onun yaylaq səfəri» kitabından da görmək olar.
Müşfiq bəzən öz kitablarında ayrı-ayrı ədəbi simaların ədəbi örnəklərinə çox geniş yer verir. Bunun da mənəvi-psixoloji səbəbi var. Sanki o bilir ki, zəngin Borçalı mühitinin sərvətlərini daşıyıb gətirmək, Azərbaycan xalqının özünə, daha etibarlı əllərə tapşırmaq üçün bir insan ömrü bəs eləməz. Elə bu səbəbdən də Borçalıda yaranan, bir çox hallarda müxtəlif səbəblərdən Borçalıdan kənara çıxa bilməyən tükənməz mənəvi sərvətləri qucaq-qucaq, daha dəqiq desək, kitab-kitab daşıyıb gətirmək, Vətəninə, xalqına əmanət eləmək istəyir.

Nəhayət, Müşfiqin çoxcəhətli yaradıcılığının bir istiqaməti də onun bədii nəsr sahəsində qələmini sınamasıdır: «Otuz bir yaşım var, subayam hələ... Hələ sevə bilmirəm. Nə də evlənə...» Təkcə bu cümlələr bəs eləyir ki, onun lirik nəsr sahəsində yolu var və nə vaxt istəsə ruhundan gələn nəsr çayı ilə axıb bu böyük ümmana qoşulmaq istəsə, bu ümman ona qucağını açacaq. Özü də böyük sevgi ilə. «Məhəbbət həyatdır» (1996) kitabında Müşfiqin povest və hekayələri toplanıb. «Sevirəm səni, oxucum» deyəndə mən Müşfiqin sözünə inanıram. Çünki Müşfiq həyatının mənasını bu sevgidə görür.

O, bu gün Azərbaycan mətbuatında tanınmış jurnalist, sözü eşidilən publisist və çox bacarıqlı mətbuat təşkilatçısıdır.

...Civə adamlar. Deyəsən, yazıda belə bir ifadə işlətmişdim.
Civənin başqa kimyəvi xüsusiyyətləri, iqtisadi əhəmiyyəti barədə danışmaq mənim işim deyil.
Amma həm də civənin termometr adlanan cihazda insanın hərarətini göstərən xüsusiyyəti var.

Müşfiq güclü enerji daşıyıcısıdır.

Hər bir ziyalı cəmiyyətin əsəridir.
Cəmiyyət onu necə yaradıb, necə cilalayıb?
Həyata, mübarizəyə hansı güclə göndərib?..
Bunu hər kəsin özü əməli ilə, yaradıcılığı ilə deyə bilər.

Əli Rza XƏLƏFLİ,
“Kredo” qəzetinin Baş redaktoru.

“Kredo” qəzeti, 10 mart 2012-ci il;
"Şərqin səsi" qəzeti, N: 43 (273) Oktyabr, 2012-ci il.

.