VƏLİ ƏLİYEV (1927-1983)

UNUTSAQ, UNUDULARIQ!..

Vəli İsa oğlu Əliyev 1927-ci il dekabrın 18-də qədim Borçalı mahalında - indiki Gürcüstanın Mar­neuli rayonundakı Qa­çağan kəndində tanınmış ziyalı İsa Məmmədqulu oğlu Əliyevin (İsa Borçalının) ocağında dünyaya göz açmış, uşaqlığı və erkən gənçliyi Qaçağan kəndində keçmiş, 1949-cu ildə Borçalı qəzası Qaçağan kənd ümumtəhsil məktəbini bitirmişdir. O, 1950-ci ildə ali təhsil almaq üçün Bakıya gəlmiş, Azər­baycan Dövlət Uni­versitetinin (indiki BDU-nun) filologiya fakültəsinə daxil olmuşdur. 1955-ci ildə ali məktəbi bitirdikdən sonra bir müddət “Pioner” jurnalında texniki redaktor işləmiş, 1960-cı ildə isə 1921-ci ildən 1944-cü ilə kimi Tbilisidə Azərbaycan dilində nəşr olunan yeganə rəsmi mətbuat orqanı - “Sovet Gürcüstanı” (indiki "Gürcüstan") qəzetinin fəaliyyəti bərpa olunarkən məhz o da bu redaksiyada işləməyə dəvət edildiyindən geri Gürcüstana qayıtmış, doğma Borçalını, eli-obası Qaçağanı qəlbən sevən Vəli Əliyev ailəliklə Tbilisi şəhərinə köçmüş və ömrünün sonuna qədər orada yaşayıb-yaratmışdır. O, əvvəlcə “Sovet Gürcüstanı” qəzetinin "Ədəbiyyat, incəsənət və təhsil" şöbəsinin müdiri təyin olunmuş, 1962-ci ildə "Sovet Gürcüstanı" qəzeti redaksiyasında Gürcüstan KP ilk partiya təşkilatının katibi seçilmiş, 1965-ci ildə o, yenidən "Sovet Gürcüstanı" qəzeti redaksiyasının "Ədəbiyyat, incəsənət və təhsil" şöbəsinin müdiri təyin edilmiş və ömrünün sonuna kimi bu vəzifədə şərəflə çalışmışdır. Elə buna görə də, Vəli Əliyev 1963-cü ildə SSRİ Yazıçılar İttifaqına və SSRİ Jurnalistlər İttifaqına üzv se­çilmiş, "Gürcüstan SSR Əməkdar mədəniyyət işçisi" fəxri adına layiq görülmüş, ”Lenin” yubiley medalı ilə və iki dəfə Gürcüstan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı ilə təltif olunmuşdur.

Vəli Əliyev Tbilisidə yaşamağına baxmayaraq daimi olaraq Moskvada və Bakıda nəşr edilən SSRİ dövri mətbuatında, ədəbi-bədii jurnalalrına daimi olaraq yazılarıyla çıxış edirdi. Onun gizli türkçülüyü, Gürücstan SSR-də yaşayan türkdilli vətəndaşların problemlərini qaldırması, Borçalının taleyinə heç zaman biganə qalmaması, Marneuli, Bolnisi, Qardabani, Dmanisi rayonlarında və Tbilisi şəhərində olan azərbaycandilli məktəblərdə təhsil yüksəldilməsi üçün daima müdaxilə etməsi heç də çox zaman Gürcüstan SSR rəhbərliyindəki gürcü millətçilərinin xoşona gəlmirdi. Vəli Əiyevə qarşı dəfələrlə tədbirlər görülsə də, onun təmiz əqidəli olması, pripsipallığı öz rolunu oynayırdı. Həmçinin V.Əliyevin SSRİ Yazıçılar İttifaqının (indiki Yazıçılar Birliyinin) üzvü olması da ciddi faktor idi və Moskvadakı səmimi dostları onu daima müdafiə edirdilər.

Vəli Əliyev Borçalının qədim Qarapapaq nəsillərindən biri olan Dəlləkli nəslindəndir. Dəlləkli nəsinin nümayəndələri türkəçara üsullarını bildikləri üçün həmin nəslə Dəlləkli adı veriblər. Nəslin ilk nümayəndələri 15-ci əsrdə indiki Dərbənd yaxınlığından Borçalıya gəlmişlər. Nəslin bəzi nümayədələrinin 15-ci əsrdən oncə şaman olduqları bildirilir və güman bu səbəbdən də türkəçara üsullarını və bilgilərini nəsildən-nəslə ötürərək yaşatmışlar. Qaçağan kəndində Dəlləkli nəslinin nümayəndələrinin önünə daima Dəllək dəqiqləşdirməsi artırılmışdır. Vəli Əliyevin atası İsa Əliyev Qaçağanda Dəllək İsa kimi tanınırdı.

Hələ tələbəlik illərin­dən ­bədii yazıları ilə fərqlənən gənc yazı­çı 60-cı illərdən dövri mətbuatda ilk hekayələrini çap etdirmişdir. Bu hekayələr müasirliyi və məz­munu ilə tezliklə geniş oxucu kütləsinin qəlbində özünə yer tapmışdır. Bütün həyatını jurnalistika ilə bağlayan Vəli Əliyev mətbuat sə­hifələrində tez-tez çap olunan bədii əsərləri, elmi-tən­qidi məqalələri, publisistik yazı­ları, vətənpərvərliyi, humanist­liyi ilə tanınır. Yazıçı heka­yə­dən-hekayəyə keçdikcə əsərlərinin bədii keyfiyyəti yüksəlmiş, onun oxucu auditoriyası daha da genişlən­mişdir.
Ədəbiyyata uşaq hekayələri ilə gələn, uşaq aləmini, uşaq psixologiyasını yaxşı bilən və bunu hekayələ­rində ustalıqla əks etdirməyi bacaran istedadlı nasirin yaradıcılıq palitrası zən­gindir. Öz səsi və nəfəsi ilə fərqlənən müəl­lifin «Dostlar» adlı ilk hekayələr kitabı 1968-ci ildə Bakıda «Uşaq­gəncnəşr» tərə­findən işıq üzü görmüşdür.

Yazıçının müxtəlif mətbuat orqanlarında, «Çeşmə» (1980) ədəbi məc­muə­sində bir çox dadlı-duzlu hekayələri, satirik ya­zıları dərc olunmuş və oxucu rəğbətini qazanmışdır. Yazıçının «Paşa «bəyin» sərgüzəşti», «Həyasız» («Sovet Gür­cüstanı», 27 avqust, 27 sentyabr, 1960) və s. sa­ti­rik he­kayələri cəmiyyətimizə zidd ünsürlərin əleyhinə çevril­mişdir. Həmin satirik əsərlərdə - xalqın səadətinə biganələr, sima­sızlar, öz kökündən uzaq düşənlər, «azca aşım, ağrımaz başım» - deyə yalnız özü üçün yaşayan xudbinlər - qəzəb və ifşa ob­yektidir.

Yazıçının ikinci kitabı - «İkinci görüş» 1986-cı ildə «Yazıçı» nəşriyyatı tə­rəfindən oxucu kütləsinin öhdəsinə verilmişdir. Müəllifin vəfatından sonra işıq üzü görmüş bu kitabda ideya və məzmunca bir-birini ta­mam­layan heka­yə­lər verilmiş­dir. Bunlarda qədim Borçalının inqi­labdan əvvəlki və inqilab ərə­fəsindəki həyat tərzi, yoxsul kənd­li sinfinin oyanması, keçmiş ağalara və bəylərə qarşı kəndlilərin azadlıq savaşına başlaması öz bədii əskini tapmışdır. (M.Çobanov. «İkinci görüş» (eyniadlı kitab haqqında rəy). «Sovet Gürcüstanı», №64(9293), 28 may, 1987.)
Hekayələrdə qədim Borçalının axarlı-baharlı mənzərələri, bar-bərəkətli zəmiləri… Yovşanlı dərə, Qalayurdu, Aranlı, Daş­­təpə, Qaçağan, Qəribli, Cö­kəli, Sərinli və s. yerlər təsvir olunmuşdur.
Güclü müşahidə qabiliyyətinə malik olan yazıçı Borçalının dünənini və bu gününü, xalqın həyat tərzini, kənd həyatını, onun keçmişini, indisini epik lövhələrlə işıqlandırmış, xalqın tarixini və ənənəsini milli zəmində gös­tər­miş­dir.

«Getsin o günlər» hekayəsində baba və nəvə münasibətləri maraqlı bir epi­zodla verilir. İki həyat tərzini görmüş baba keç­miş dərdli-qəmli günləri xa­tırlayanda «ürəyindən qara qanlar keçir», nəvəsinin «xoşbəxt gündə ya­şa­ma­sından» sevinir, özünü də onun kimi yeni həyatda xoşbəxt və bəxtəvər sanır. Əsərdə baba tipikləşmiş bir ağsaqqal, öyüdçü, incə qəlbli, mehriban və həlim xa­siyyətli bir insan kimi təqdim olunur… Bu hekayənin əsas xüsusiy­yətlərindən biri də odur ki, müəllif Borçalıda kəndli kütləsinin oyanmasını, öz «ağasına» söz qaytarmasını, daha onlarla hesablaşmadığını, o cümlədən Səfərin Sadiq bəyə söz qaytarmasını, onun ot tayasına od vurub qaçmasını kəndli inqilabının ilk ünsürü kimi oxucuya çatdırır.

«İkinci görüş» hekayəsində ağaların və bəylərin haqsızlığı, ədalətsizliyi, kəndliləri həddən artıq istismar etməsi və onlara qarşı Borçalı kəndlilərinin səbr kasasının daşması, etiraz səs­lərini ucaltması, bəzən də açıq mübarizəyə keçməsi, o cümlə­dən Yolçu bəyi döymələri, Namaz bəyin evini dağıt­maları, mal-qaralarını öz aralarında bölüşdürmələri kəndlilərin öz hü­quqlarını artıq ba­şa düşməsinə bir işarə idi. Bu işarələr isə hekayədə çox incəliklə təsvir olun­muşdur.
Hekayədə Səlim kişi ilə Aslanın görüşməsi, bəylərə qarşı etiraz söh­bətləri, naməlum adamın onları bolşevik kimi qələmə verib polis idarəsinə xəbər çatdırması, rəis müavini Mürsəl bə­yin Səlim kişini və Aslanı hədə-qorxu ilə sınaqdan çıxarması və nəhayət, onlara bağlama verib Mahmud bəyə göndər­məsi, hər ikisinin Şulaverdə keçiriləcək yığıncağa gəlməsini tapşır­ma­sı kənd­lilərin gözünü açır, onlar Şulaverə gəlir. Bor­çalı təş­kilatının gördüyü iş­lər barədə Tiflisdən gələn adamın mə­lu­ma­tını dinliyirlər. Bu adam isə Mürsəl bəy idi. Bu, əslində püxtə­ləşmiş mübariz inqilabçı Mürsəl bəylə hərəkata yenicə qoşulan kəndli­lərin ikinci görüşü idi, yəni artıq inqilabın yaxınlaşması de­mək idi.

«İlk qurban» hekayəsində xalqın inqilabi şüurunun inkişafı, Sarvan əha­lisinin Mehdi ağanın qulluğundan boyun qaçırması, onu hökumət adamı yanın­da biabır etməsi, ona qarşı açıqcasına - «Bəsdir bizi haqsız-muzdsuz işlət­di­yin», «Biz də insanıq, ac qarına adam işləməz», «Qanımızı içdin yetər» de­məsi, camaa­tın öz hüququnu tələb etməsi və s. təsvir olunur.
Hekayənin əsas məğzini və inqilabi ideyasını Qalayurdlu Qur­ban kişinin inqilabi fəaliyyəti təşkil edir. O, şəhərdə dəmir­yo­lun­da işləyərkən fəhlə tətili və çarpışmalarında yaxından iştirak et­miş, bərkə-boşa düşmüş, get-gedə siyasi şüuru artmış, inqilaba qo­şulmuşdur. Məhz inqilabi təbliğat işi aparmaq üçün yenidən Borçalıya qayıdır, hələlik Qalayurdda tək olsa da, tezliklə özünə tərəfdarlar toplayır... Qurban kişi hər işin qaydasını və məqamını yaxşı bilirdi. O, hətta, partiyanın V qurultayına Borçalı təşkilatın­dan bir nümayəndə seçilməsi barədə olan məlumatı oğlu Kamal­dan gizlin məktubla Şulaverə Polada göndərir. Kamal gəncdir, an­caq çox dözümlüdür, qətidir. O, yolda ağalar tərəfindən yaxa­lanıb döyülsə də sirri açmır. Səlim kişinin köməyi ilə gecə ikən qaçıb məktubu sahibinə çatdırır. Geri dönəndə atasının ağalar tərə­findən öldürülməsi xəbərini eşidir, lakin məyus olmur, ata­sının işini davam etdirir. Qalayurdlu Qurbanın öldürülməsi inqilab yolunda Borçalı partiya təşkilatının verdiyi "ilk qurban" idi...

«Təhlükəli gecə» hekayəsi də öz müasirliyi, məzmunu və ideyası etibarilə oxucu kütləsinin qəlbində özünə xüsusi yer tu­tur.
Kitabdakı «Mollanın kitabı», «Bu da bir adətdir» satirik hekayələri də oxucuda xoş təəssürat yaradır.

Ümumiyyətlə, V.Əliyevin haqqında söhbət açdığımız və nəş­ri müəllifinə qismət olmayan «İkinci görüş» kitabındakı bütün hekayələrdə Borçalı kəndli­lərinin amalı da, əməli də göz önündə canlanır, hadisələr səlis dillə, əlvan bədii vasitələrlə oxuculara çatdırılır.

«V.Əliyevin ikinci kitabı «İkinci görüş» müəllifin ikinci ad­dımı idi. Lakin amansız ölüm onu aramızdan vaxtsız apardı, ona püxtələşmiş bir yazıçı kimi yaşamağa, yaratmağa imkan ver­mədi». (Bax: M.Çobanov. «İkinci görüş», «Gürcüstan», №64(9293). 28 may, 1987.)

Uzun müddət «Sovet Gürcüstanı» qəzetinin ədəbi, incə­sənət və mədə­niyyət şöbəsinin müdiri işləmiş və ömrünün 24 ilini həmin qəzetin oxunaqlı çıxmasına sərf etmiş Vəli Əliyev 1983-cü il aprelin 12-də 55 yaşında vəfat etmiş və Marneuli rayonundakı Qaçağam kənd məzarlığında dəfn edilmişdir.

Tanınmış ictimai xadimi, istedadlı yazşıçı-publisis və jurnalist, mərhum Vəli Əliyevə «Allah rəhmət eləsin, ruhu şad ol­sun» söyləyir və şair Dünyamalı Kərəmin yazıçı dostunun əziz xatirəsinə ithaf etdiyi «Qalıb­dır» («Gürcüstan», 27 mart, 1984) şeirindən bir bəndi nəzərinizə çatdırırıq:

Borçalının Vəlisiydin, ay Vəli!
Ürəklərdə qoydun ürək heykəli!
Qəlbindəki əbədilik əməli
Qədirbilən bizim elə qalıbdır!

Müşfiq BORÇALI,
ZiM.Az

Bax: "ÇAĞDAŞ BORÇALI ƏDƏBİ MƏKTƏBİ", Bakı, 1994, səh.165-168


.