AFAQ ZEYNALOVA: "HEYDƏR ƏLİYEVİN AZƏRBAYCANÇILIQ KONSEPSİYASI VƏ DİL MƏSƏLƏLƏRİ"

Dil yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də dünyanı adlandırmaq, onu dərk etmək üçün intellektual bir sistemdir. Bu sistemin əsas xarakterik cəhətlərindən biri milli mahiyyət kəsb etməsidir. Məhz bu səbəbdəndir ki, millətinə, mənəvi dəyərlərinə bağlı olan bütün tarixi şəxsiyyətlərin dövlətçilik ideologiyasında və ona aid milli konsepsiyaların yaranmasında ana dili məsələsi önəmli yer tutmuşdur.

Azərbaycan dövlətçilik tarixində də XVI əsrin fatehi Şah İsmayil Xətaidən başlayan bu varislik ənənəsi XX əsrin böyük siyasət adamı, müstəqil dövlətimizin qurucusu, ümummilli liderimiz Heydər Əliyev sayəsində davam etdirilmişdir. Bir dil onu təmsil edən daşıyıcıların ifadəsində yaşayır, lakin onun inkişafı və yad təsirlərdən qorunması dövlətin nüfuzu və ideologiyası ilə bağlıdır.

Bütün ömrünü xalqının, millətinin rifahına, dovlətimizin mövcudluğuna, milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasına həsr edən dahi şəxsiyyət, ümummilli lider Heydər Əliyev dərin zəkası və fəaliyyəti ilə azərbaycançılıq ideologiyasının yaradıcısı və bu kansepsiyanın ən layiqli daşıyıcılarından biri olmuşdur. O, çox yaxşı bilirdi ki, xalqın, dövlətin gücü onun milli dəyərlərinə bağlılığı, dovlətçilik tarixinə sahiblik duyğusu ilə ölçülür.
Məhz bu səbəbdəndir ki, istər imperiya qadağaları ilə xarakterik olan sovet dövrü fəaliyyətində, istərsə də müstəqil Azərbaycanın qurucusu kimi ana dilinə həmişə layiqincə diqqət yetirib, tükənməz övlad məhəbbəti, rəhbər uzaqgörənliyi ilə xüsusi qayğı göstərib. “Hələ sovet dövründə, imperiya qadağalarına baxmayaraq, dilimizin dövlət dili statusu alması, Azərbaycan dilçi alimlərinin yüksək dövlət mükafatlarına layiq görülərək daha böyük tədqiqat işlərinə ruhlandırılması, nəticədə Azərbaycan dilçiliyinin sürətli inkişafı, eləcə də dahiyanə nitq mədəniyyəti ilə hamıya nümunə göstərməsi Heydər Əliyevin şərəfli xidməti idi.” (1.səh,1)

Onun bu sahədəki ən cəsur addımı kremlin ciddi müqavimətinə baxmayaraq Azərbaycan dilini Azərbaycan SSR-in dövlət dili kimi konstitutsiyada təsdiq etdirməsi olmuşdur. Bu, böyük şəxsiyyətin, qorxmaz siyasətçinin xalqına, vətəninə, ana dilinə olan sevgisinin, təəssübkeşliyinin bariz nümunəsi idi. Bu addımı atmaq üçün illərlə dərin zəka, incə siyasət yürüdən dövlət başçısı 1970-ci ildə dilin akademik qoruyucusu sayılan elm məbədində- Bakı Dövlət Universitetinin 50 illik yubiley tədbirində ana dilində çıxış edərək alimlərə öz azərbaycançılıq ideyalarını uğurla çatdırdı: “Azərbaycan dili bu gün dərin fikirləri ən incə çalarlarınadək olduqca aydın bir şəkildə ifadə etmək qüdrətinə malik dillərdəndir.” Bu fikirləri ilə o, eyni zamanda alim və tədqiqatçılara ana dilimizin tarixi və inkişafını müəyyən edən qədim ədəbi abidələrimizin araşdırılması, qaranlıq məsələlərin aydınlaşdırılması istiqamətində işlərin aparılmasının mühüm vəzifə olduğunu xatırlatdı. Beləcə Azərbaycan dilçiliyinə onun tedqiqat metodologiyasına da yön vermiş oldu. Xüsusilə, dil mənbələrinin tarixi aspektdə araşdırılması elmi fəaliyyətlərdə priaritet məsələlərdən oldu. Qarşıya qoyulan bu məqsədə çatmaq üçün, əlbəttə, yalnız milli qeyrət və hissiyyatı, məsuliyyət və mənlik hissi olan vətəndaşları hazırlamaq və onları artırmaqla ilk növbədə milliliyi qorumaq, saxlamaq və inkişaf etdirmək olardı. Buna görə də məqsədli olaraq Heydər Əliyev milli kadr potensialını artırmağa diqqət göstərdi. Məhz bu səbəbdən Azərbaycan dili və dilçiliyini tədqiq edən kadrlar çoxaldıldı, dilin diaxron istiqamətli tədqiqi ilə məşgul olan yeni kafedralarda peşəkar alimlər meydana gəldi, sanballı dərslik və müxtəlif kitablar ərsəyə gətirildi. Azərbaycan dili və ədəbiyyat fakültələri yaradıldı, orta məktəblərdə ana dili və ədəbiyyatının tədrisinə diqqət daha da artırıldı və s.
Müstəqillik illərində bu siyasət açıq, kompleks şəkildə, ardıcıl yürüdülməyə başladı. Azərbaycan xalqını daha mütəşəkkil millət kimi formalaşdırmağa imkan qazanıldı. Milli olan, millət üçün vacib olan hər şey millətin formalaşması və özünəqayıdışı üçün daha açıq planda sərbəst milli inkişaf məhsuluna çevrildi. Хüsusilə qеyd еdilməlidir ki, məhz bu dаhi şəхsiyyətin uzаqgörənliyi ilə siyаsi müzаkirələrin qurbаnı оlа biləcək аnа dilimizin аdlаndırılmаsı “prоblеmi” birdəfəlik аrаdаn qаldırıldı və ümummilli lidеrin qətiyyətli, uzаqgörən, оlduqcа еlmi təşəbbüsü ilə аnа dilimizin “Аzərbаycаn dili” аdlаndırılmаsı öz yеrini tаpdı. Həm də bu proses hüquqi yolla xalqın referendiumda öz sözünü deməsi, mövqeyini aydın şəkildə təsdiq etməsi ilə nəticələndi.

Bunun ardınca dilimizin inkişafında əsas uğurlardan biri olan latın qrafikasının qəbul edilməsi oldu. Təməli müstəqilliyimizin ilk illərində-1991-ci ildə Ə.Elçibəy tərəfindən qoyulan bu milli reformun davam etdirilməsi və məqsədyönlü şəkildə tamamlanması da ümummilli lidеr Hеydər Əliyеvin аdı ilə bаğlıdır. Bеlə ki, ulu öndər özü bu əlifbаnın əhəmiyyətini nəzərə аlаrаq dеyirdi: Müstəqil Azərbaycan dövlətinin əsas ideyası azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı - Azərbaycanın dilini, mədəniyyətini, milli, mənəvi dəyərlərini, adət-ənənələrini yaşatmalıyıq. Azərbaycan dilinin inkişafı haqqında bizim qəbul etdiyimiz geniş qərar məhz bu məqsədi daşıyır Biz Azərbaycanın latın əlifbasına keçməsi haqqında qərar qəbul etdik İndi Azərbaycanda hamı, bütün dövlət orqanları latın əlifbasından istifadə edir. Bu da bizim milliliyimizi, azərbaycançılığımızı göstərən çox mühüm bir amildir. Biz bundan sonra da Azərbaycan dilinin inkişaf etdirilməsi üçün səylərimizi davam etdirəcəyik. Bizim bu günümüz, gələcəyimiz məhz lаtın əlifbаsı ilə bаğlıdır”.(2. Səh.17)

Ümummilli lidеrin məhz diqqəti sаyəsində lаtın qrаfikаlı Аzərbаycаn əlifbаsınа kеçid sürətlə həyаtа kеçirilməyə bаşlаndı və 2001-ci il avqustun 1-də bu proses başa çatdı. Bununla Azərbaycan dövləti milli konsepsiyanın tərkib hissəsi olan dil siyasətində istəyinə nail olaraq xalqımızın dünya sivilizasiyasına inteqrasiya etməsini, eyni zamanda türk xalqları ilə eyni əlifbada birləşməsini təmin etdi. Məhz bu səbəbdən hər il 1 аvqust Аzərbаycаndа “Аnа dili və əlifbа günü” kimi qеyd еdilməkdədir.

“Dilimiz çox zəngin və ahəngdar dildir, dərin tarixi köklərə malikdir. Şəxsən mən öz ana dilimi çox sevir və bu dildə danışmağımla fəxr edirəm...” -bu fikirləri ilə dilimizin zəngin leksik-semantik xüsusiyyətlərinə bələd olduğunu qeyd edən böyük şəxsiyyət, həm də milli dilə sonsuz sevgisini ifadə edərək xalqın hər bir nümayəndəsinin onu layiqincə təmsil etməyə səsləyirdi:
“Bilirsiniz, hər bir millətin dili onun üçün çox əzizdir. Bizim üçün Azərbaycan dili, ana dilimiz həddindən artıq əzizdir. Çünki çox illər ana dilimiz, Azərbaycan dilimiz həyatımızda geniş yer ala bilməmişdir. Amma buna baxmayaraq, hərbir azərbaycanlı dilin qorunub saxlanmasında az da olsa, çox da olsa öz xidmətini göstərmişdir. Xüsusən bizim yazıcılarımız, ədəbiyyatçılarımız, şairlərimiz o ağır dövrdə Azərbaycan dilinin yaşamasında böyük xidmətlər göstərmişlər. Mən bu gün böyük iftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, Azərbaycan dili XX əsrdə böyük inkişaf yolu keçmişdir. İndi baxın, bizim dilimiz nə qədər zəngin, nə qədər məlahətlidir, nə qədər şirindir və bütün fikirləri ifadə etməsi üçün nə qədər böyük söz ehtiyatına malikdir.”(2, səh,17)

Ürəklərə yol açan Füzulinin sənəti,
Ey dilim, qüdrətinlə dünyalara yol açmış.
Səndə mənim xalqımın qəhrəmanlıqla doluTarixi varaqlanır,
Səndə neçə min illik mənim mədəniyyətim,
Şan- şöhrətim saxlanır.
Mənim adım-sanımsan,
Namusum, vicdanımsan!. (B.Vahabzadə)

Məhz bu səbəbdəndir ki, dövlət başçısı müstəqillik qazandığımız ilk illərdə özgə dillərdə danışan dövlət məmurlarına dövlətimizin rəsmi dili olan Azərbaycan dilində səlis danişmağı öyrənmək üçün kəskin göstərişlər vermişdir.

Ümummilli liderin milli dövlətçilik ideyalarının, azərbaycançılıq konsepsiyasının uğurlu davamı isə dilimizin tətbiqi ilə bağlı imzaladığı sərəncam olmuşdur. Bu sənəd Heydər Əliyevin Azərbaycan dilinin inkişafı ilə bağlı gördüyü işlərin zirvəsi hesab oluna bilər. Çünki bundan sönra ədəbi dilimizin inkişafı sistemli, məqsədyönlü və dövlət qayğısı əsasında istiqamət aldı.
“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərmanını Heydər Əliyevin uğurlu dil siyasətinin fundamental yekun sənədi adlandırmaq olar. Dilimizin ən qədim tarixinə obyektiv elmi-tarixi qiymət verən, Azərbaycan dilinin türk köklü müstəqil dil olmasını bir daha təsdiqləyən, onun əsas təkamül mərhələlərini, inkişaf yollarını dahiyanə bir müdrikliklə, elmi-nəzəri əsaslarla izləyərək son söz deyən, rəsmi dövlət münasibəti bildirən bu fundamental tarixi sənəd Ulu öndər Heydər Əliyevin dil siyasətinin uğurlar miqyasını daha da genişləndirdi.

“Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 iyun 2001-ci il tarixli Fərmanında deyilir: “... Dilimiz xalqın keçdiyi bütün tarixi mərhələlərdə onunla birgə olmuş, onun taleyini yaşamış, üzləşdiyi problemlərlə qarşılaşmışdır. O, xalqın ən ağır günlərində belə onun milli mənliyini, xoşbəxt gələcəyə olan inamını qoruyub möhkəmləndirmişdir. İnkişaf etmiş zəngin dil mədəniyyətinə sahib olan xalq əyilməzdir, ölməzdir, böyük gələcəyə malikdir. Ona görə də xalqımıza ulu babalardan miras qalan bu ən qiymətli milli sərvəti hər bir Azərbaycan övladı göz bəbəyi kimi qorumalı, daim qayğı ilə əhatə etməlidir. Bu, onun müqəddəs vətəndaşlıq borcudur”.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənəd ana dilimizin inkişafı üçün böyük imkanlar yaratdı. Ana dilinin daha da inkişaf etdirilməsi, işlənməsi və saflığının qorunması ilə əlaqədar müxtəlif illərdə dövlət başçısı tərəfindən fərmanlar imzalanmış və Milli Məclis tərəfindən qanunlar qəbul edilmişdir. Bu fərmanın ardınca 2002-ci il 30 sеntyаbrdа ulu öndərHеydər Əliyеv аnа dilinə sədаqətini və bаğlılığını növbəti bir qərаrlа – “Аzərbаycаn Rеspublikаsındа dövlət dili hаqqındа” Аzərbаycаn Rеspublikаsı Qаnununun qüvvəyə minməsi bаrədə sənəd imzаlаyаrаq dаhа əyаni nümаyiş еtdirdi. Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi işlədilməsi, onun tətbiqi, qorunması və inkişaf etdirilməsi, dünya azərbaycanlılarının Azərbaycan dili ilə bağlı milli-mədəni özünümüdafiə ehtiyaclarının ödənilməsi istiqamətində daha bir addım oldu. Bu sənəd ümummilli lider Heydər Əliyevin xalqımıza və onun dilinə tükənməz məhəbbətinin, qayğısının parlaq nümunələrindən birinə çevrildi. Dövlət dilinin tətbiqi işinin əməli şəkildə həyаtа kеçirilməsini təmin еtmək məqsədi ilə vеrilmiş bu fərmаn ölkə dахilində milli dil siyаsətini qаnuni şəkildə hərtərəfli həyаtа kеçirməyə imkаn vеrən ən mühüm sənəd оlаrаq yаddа qаldı. Əlbəttə, еlə ulu öndərimizin bu milli dil siyаsəti оnun dərin zəkаsının, хаlqınа sеvgisinin, milli qürurunun, uzаqgörən düşüncələrinin nəticəsidir.

“Biz Azərbaycanda Azərbaycan dilinin hakim olmasını, Azərbaycan dilinin getdikcə inkişaf etməsni təmin edəcəyik Ancaq eyni zamanda arzu edirik ki, hansı qitə, hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı o ölkənin dilini də mənimsəsin, o ölkənin adət-ənənələrindən də istifadə etsin, o ölkənin şəraitinə uyğunlaşsın. Amma Azərbaycan dilini yaşatsın və inkişaf etdirsin. Xalqları dil qədər, milli-mənəvi ənənələr qədər, dəyərlər qədər birləşdirən başqa bir vasitə yoxdur.”

Bu dil tanıtmış bizə bu dünyada hər şeyi,
Bu dil əcdadımızın bizə qoyub getdiyi
Ən qiymətli mirasdır, onu gözlərimiz tək
Qoruyub, nəsillərə biz də hədiyyə verək!

Böyük şairin dediyi kimi, ulularımızdan bizə miras qalan qədim, zəngin və musiqili dilimizi layiqincə təmsil edən, göz bəbəyi kimi qoruyan çox sayda vətən, millət fədailərimiz vardır ki, onların sayəsində bu gün biz güclü dövlətə, mübariz xalqa, milli ruha və müasir dünya mədəniyyətinə inteqrasiya edən azad Azərbaycana sahibik. Və inanırıq ki, bu qüruru yaradan, yaşadan, bir əmanət kimi bizlərə bəxş edən xalqın sərkərdəsi, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasəti, azərbaycançılıq ideyalarının işığında milli dəyərlərimizin zirvəsində dayanan ana dilimiz -Azərbaycan dilimiz hər zaman dünya dilləri içərisində öz mövcudluğunu qoruyacaqdır.

ƏDƏBİYYAT:
1. N.Xudiyev “H.Əliyev və dil siyasətinin uğurları” Yeni Azərbaycan qəzeti, 14.12.2016 il https://www.yeniazerbaycan.com/Sosial_e32516_az.html
2. V. Əliyev “H.Əliyevin dil siyasəti ” səh.17, Bakı, Nurlan -2003
https://library.virtualkarabakh.az/uploaded_files/pdf/02dc4032ac1e-Heyd%C9%99r%20%C6%8Fliyevin%20dil%20siyas%C9%99ti.pdf
3. B.Vahabzadə Seçilmiş əsərləri. II cild. Bakı-2004


AFAQ MƏMMƏD QIZI ZEYNALOVA
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
Azərbaycan Terxniki Universiteti,
“Humanitar fənlər” kafedrasının dosenti

ZiM.Az

.