Şalva Mağlakelidze: «YAXIN KEÇMİŞDƏN – MESXET ƏTRAFINDA BAŞ VEPƏNLƏRDƏN BİR PARÇA»

]Gürcü siyasətçisi, ictimai xadim və Vermaxt gürcü legionunun başçısı Şalva Mağlakelidze 1893-cü ildə anadan olmuş, Berlin universitetini bitirərək fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. Gürcüstan hökumətində xidmət etmiş (1818-1921), Tiflisin general-qubernatoru olmuşdur(1919-1920). Rusiyanın təcavüzündən sonra vətəni tərk etməyə məcbur olmuşdur(1921). Georgi Şvangiradze ilə birlikdə Riqada «İveriya» cəmiyyətini yaratmış(1929), sonralar ona erməni diasporu da birləşmiş və təşkilatı «Qafqaz cəmiyyəti» adlandırmışdır. Cəmiyyətin başlıca məqsədlərindən biri ölkədən çıxmış həmqardaşlıqlar üçün maddi və digər növ yardımlar göstərmək idi. Daxili ixtilaflara görə cəmiyyətdən gürcülər çıxararaq elə həmin ilin noyabrında Latviyanın gürcü cəmiyyətini yaratmışlar(1933). Cəmiyyətin ən fəal üzvü kimi Mağlakelidzenin Fransada gürcü siyasi mühacirətinin mərkəzləri ilə sıx əlaqəsi var idi. «Ağ Georgi» milli-siyasi təşkilatının (1924-1954) və Almaniyada Gürcü siyasi mühacirlər tərəfindən yaradılan Gürcü Ənənəçilər İttifaqının əsas təsisçilərindən biri olmuş(1942), «Gürcü Milli Komitəsi»nin və «Gürcü Birləşdirici Qərargahı»nın üzvü seçilmişdir (Berlin, 1942-1943). Müharibə dövründə Millətçilərin ordusunda xidmət etmiş, Sovet İttifaqına qarşı mübarizə aparmaq və Gürcüstanın müstəqilliyinə nail olmaq üçün gürcü vətənpərvərləri tərəfindən yaradılan Vermaxt Gürcü Legionuna başçılıq etmiş, Gürcü Legionunun Çariça Tamar ordenini təsis etmişdir(1941). Vermaxtın general-mayor rütbəsinə layiq görülmüşdür(1944). II Dünya müharibəsindən sonra Qərbi Almaniyada yaşamış, Konrad Adenauerin hərbi müşaviri kimi xidmət etmiş(1949-54), 1954-cü il yanvarın 26-da Münxendə oğlu Qayoz Mağlakelidze ilə birlikdə «Xaricdə Gürcü Süvarilərinin Birləşdirilməsi» təşkilatını yaratmışdır. Elə həmin ilin avqustunda SSRİ DTK-nin cəsusları onu ələ keçirmişlər. Ömrünün son illərini Rustavidə keçirmiş, 1976-cı ildə 77 yaşında dünyasını dəyişmişdir. Aşağıda onun «Yaxın keçmişdən –Mesxet ətrafında baş verənlərdən bir parça» adlı xatirələrini («Kartlosi» №19-23, Paris, may, 1939) “Zim.az”-ın oxucularına təqdim edirik... *Gürcü dilindən tərcümə edən: Mirzə MƏMMƏDOĞLU.
* * *
Böyük müharibə zamanı tələbələr ali məktəblərdən hərbi məktəblərə göndərildi. Elə əvvəllər qeydiyyata alındığımdan, mən də Moskvanın hərbi rəisinin sərəncamına getməli idim. Hərbi rəis dəftərxanası rəisinin məmuru masanı həyətə çıxartmışdı və müxtəlif ali məktəblərdən gələn tələbələr də növbəyə durmuşdular. Mən də onların sırasında dayandım. Məmur müvafiq məktəbin siyahısını çıxardır, biz də kimliyimizi təstiq edirdik. O, bizi müxtəlif ali hərbi məktəblərinə bölüşdürürdü. Məni Tbilisiyə göndərdilər. Elə o birisi gün öz vaxtında vağzalda idim: məni yola salmaq istəyən dostlarım bura toplaşmışdılar. Jandarmın biri vağzalın qapısı önündə dayanıb yüksək səslə tələbələrə səslənirdi. Onun əlində 33 tələbənin siyahısı var idi. Bizi qatara doldurdular, həm də 6 nəfər jandarim bizimlə idi. Tiflisə doğru yollandıq. Yolda şübhəsiz, biz gəncər çox şənlənirdik və siyasətdən də danışırdıq. Ukraynalı tələbə Skipanın təklifini müzakirə etdik və qərar qəbul etdik: bütün 33 nəfər moskvalı tələbənin hamısı bir yerdə və eyni bir dəstədə olmalıdır. Tamamilə nəzərə almadıq ki, biz müxtəlif boya malik idik və belə bir qərar yerinə yetirilə bilməzdi. Tiflis Hərbi Məktəbində bizi 6 dəstəyə bölüşdürdülər. Mən birinci dəstəyə düşdüm. Burada tələbələrin dostluğu yenə davam edirdi. İnqilabi əhval-ruhiyyə universitetdən başlayaraq bizi rahat buraxmırdı. İşimizə də göz yetirirdik. Daha nə deyim, moskvalı 33 tələbədən 12-si məxvi «Sui-qəsdçi yunkerlər qrupu» yarada bildik. Bu sui-qəsdçilər qrupuna mənim təklifim ilə moskvalı olmayan bir tələbəni, 5-ci dəstənin yunkeri, əvvəllər Xarkov universitetinin tələbəsi Baqrat İluridzeni də qəbul etdik. «Süi-qəsdçi yunkerlər qrupu»nun başında mən dayandım və köməkçim Baqrat idi. O, sirr saxlayan, idmanla yaxşı məşğul olan, müğənni, ümumiyyətlə, həddindən artıq sevimli bir insan idi. o «Eser» idi. Hazırda deyilənə görə, onun külü Vera qəbiristanlığına gömülmüşdür. 14 il bundan əvvəl o öz həyatını Praqada intiharla sona yetirmişdir. Səbəbkar bolşeviklər olub. Sui-qəsdçilərin son məqsədi: Hərbi məktəbi bitirəndən sonra müxtəlif hissələrə bölüşdürülmüş biz zabitlər inqilab baş verən zaman öz tabeliyimizdə olan silahlı qüvvələri camaatın tərəfinə keçirmək idi. Eləcə də elə başdan öz tabeliyimizdə olan hərbi hissələrdə 7 nəfərlik hərbi qruplar yaratmalı idik. İstədiyimiz hissələri seçə bilməyimiz üçün ali məktəbi hamımız əla başa vurmalı idik. Kursu başa vurduq. Dost sui-qəsdçilərin razılığı ilə Axalsixeni seçdim. Qalan 12 nəfər də Zaqafqaziyada düşərgə salmış hərbi hissələlərə bölüşdürüldülər. Bir-birimizlə bir daha əlaqəni kəsməmək və dönmədən fəaliyyət göstərmək barəsində razılığa da gəldik.
* Borjomdan erməni faytonçusu mahnı oxuya-oxuya və hay-küylə məni Axalsixeyə tərəf aparırdı. Bu şəhəri əvvəllər görməmişdim. Potsxov çayı üzərindəki Axalsixenin köhnə və yeni hissəsini birləşdirən körpüdən keçəndə əhd cındırına çevrilmiş türk geyimində olan qoca odunla yüklənmiş eşşəyin qulaqlarından yapışaraq irəli dartırdı. Eşşək isə yerindən tərpənmirdi, erməni uşaqları cumaraq qocaya və eşşəyə çubuqlar vururdular. Elə orada yaxınlıqda duran erməni alverçiləri bu mənzərəni seyr edərək çox ləzzət alırdılar və uşaqları da qızışdırırdılar. Faytondan aşağı düşdüm. Uşaqlar məni görən kimi dağılışdılar. Gözləri yaşla dolmuş qoca öz-özünə nəsə donquldanırdı. Mənim rusca verdiyim suala cavab verə bilmədi. Mən türkcə bilmirdim, ermənilərin söhbətə qarışmasını istəmədim. Əvvəlcə bu qocanı və eşşəyi oxşadım, elə orada körpünün başında «qorodovoy» dururdu. İşarə etdim, yanıma gəldi. Ondan rus dilində qocaya belə əzab verdikləri halda, guya ona heç də aidiyyatı olmadığı kimi davranırsa, burada hansı nizam-intizamın mühaizəçisi olduğunu soruşdum. O, normal şəkildə mənə izah edə bilmədi: Rabatlıyam, bax, bu körpünün yuxarısı Axalsixenin köhnə hissəsidi,-dedi. Odur ki, onunla gürcü dilində danışdım, «qaradavoy» rabatlı yəhudi imiş. O mənə Axalsixenin yeni hissəsində ermənilərin nüfuzunun necə güclü olduğunu və polis olduğundan belə işlərə qarışmağa ərk edə bilmədiyini söylədi. Aydın oldu ki, müsəlman kəndli odunu qapana satmağa aparımış. Orda ona erməni uşaqları ilişməyə başlayaraq şəhərdən qovurmuşlar. Elə həmin an «qaradovoy»a, eşşəyi elə geri qapana apamasını və onun sahibinə qaytarmasını, orada göz yetirməsini və şəhərdən yola salmasını tapşırdım. Qoca mənim yanıma gələrək əllərimdən öpməyə başladı: «Erməni düşməndir, gürcü qardaş»- deyərək yazıq mızıldayırdı.
* Alay rəisinə təqdim olunana kimi elə həmin gün Axalsixe qəzasının rəisini görməyi və müsəlmanların gözüm çıxdıya salınması barəsində danışmağı lazım bildim. Ona məlumat verdilər. Qəzanın rəisi rotmistr Qudiyev məni qarşıladı. Mən ona töhmətlə müraciət etdim:- De görüm, şəhər sakinlərinin qoca kənd adamını sıxışdırmaları necə ola bilər və ələlxüsus müsəlmanların sıxışdırılması yol verilməzdir, Türkiyə ilə müharibəyə qoşulmuş hərbi qüvvələrin arxası ümidli olmalıdır və şahidi olduğum bu cür hərəkət, şübhəsiz, pislənməlidir, -dedim. Rotmistr Qudiyevin özü müsəlman imiş, Şimali Qafqazdan olan inquş. Əvvəllər «tarla diviziyası»nın zabiti. İndi isə qəzanın sahibi başqa vəzifələr ilə də yüklənmişdi. O, sən demə, Osmanlının xeyrinə işləyirmiş və hərbi hissədən qarşıya qoyulmuş məqsədlə polis xidmətinə keçibmiş. Şübhəsiz, bu, yalnız inqilabdan sonra aydın oldu. İki saat onunla söhbətdən sonra biz dostcasına bir-birimizdən ayrıldıq. Əhalinin durumu ilə məni məlumatlandırdı və öz ailəsinə məni yaxın bir adam kimi təqdim edərək öz həyat yoldaşı ilə də məni tanış edərək: «Bu mənim həyat yoldaşımdır, biri də Qafqazda yaşayır, biri də ki, Bakıda»-deyə mənə izah etdi. Rotmistr 45-46 yaşında idi, müharibədə mükafatlandırılmışdı. Şən, enerjili, əsil iş adamı və eyni zamanda qatı düşmən idi. Ermənilərə qarşı bu nifrət onun hər bir kəlməsindən hiss olunurdu və bunu heç də gizlətmək istəmirdi.
* Hərbi məktəbdə sui-qəsdçilər aralarında qəbul olunan qərarların həyata keçirilməsinə elə başdan başlamağa başladım. Əvvəllər aktyor-müğənni və həm də inqilabçı Əsgər Basov mənim dəstəmə düşdü. Bütün əsgərlər arasında o, daha çox mənim diqqətimi özünə cəlb etdi və elə onu baş əməkdaş kimi də işə götürdüm. Əvvəlcə onun köməyi ilə bizim dəstədə 7 nəfərlik sui-qəsdçilər qrupu yarantdı. Əsasən unterzabitlərdən sonra bizim batalyonun digər dəstələrində də bu cür özəklər təşkil olundu və nəhayət, bütün alayda, eləcə də artileriya və digər xüsusi xarakterli hissələrdə də. Mənim Axalsixeyə getməyimdən üç ay keçdi və bütün qarnizonda qarşıma məqsəd qoyduğum tamamilə təşkil olundu. İrəvandan, Kutaisdən, Batumdan və başqa yerlərdən məktəb dostlarım, indi isə zabit olanlar həmçinin özlərinin də arzu olunan istiqamətdə işlədikləri barəsində məni məlumatlandırırdılar. Odur ki, 13 nəfər yunker tərəfindən verilən söz və içilən and pozulmadan qüvvədə qalırdı. Lakin bu 13 nəfərdən üçü tezliklə Osmanlı ilə müharibədə həlak oldu, ikisi də ağır yaralanaraq xəstəxanaya yerləşdirildi. 8 nəfər qalmışdıq və gecə-cündüz onun intizarında idik ki, budur, zəng çalınacaq və biz də inqilaba qoşulacağıq,-deyə düşünürdük.
* Rotmistr Qudiyevin vasitəsi ilə müsəlmanlar arasında tanışlar tapdım. İlk öncə Samsxe-Cavaxetin və Potsxovun ali dini ruhanisi Əli Əfəndi Əfəndiyev ilə tanış oldum. Qazi vəzifəsinə Əli Əfəndi tamamilə münasib görünürdü. Bu boy-buxunlu, qamətli, ağıllı və təvazökar müsəlman gürcü mənə çox böyük təsir göstərirdi. Bir vaxtlar iş o yerə gəldi ki, mənə müsəlman dinini qəbul etməyi məsləhət gördü: -Müsəlman gürcülər nə qədər çox olarsa, Gürcüstanda işlər bir o qədər də ümidverici olar,-deyirdi. Əli Əfəndi açıqca Osmanlının tərəfdarı idi və mənə də təstiq etməyə çalışırdı ki, müsəlman gürcülərin Osmanlı sərhədlərində yaşayışı xristian Gürcüstanın da xotkarın himayəsində olan zaman daha da asanlaşacaqdır. O, ruslara nifrət edirdi və məndə də hər gün onlara qarşı daha da nifrət hissləri oyatmağa çalışırdı. Qazi Əli Əfəndi mənə kimsə həkim Lordkipanidzeni, Axalsixedə yaşamaq hüququndan fövqəladə şəkildə məhrum olunan müsəlman gürcünü tanış etdi. Bu həkim heç kimə həkimlik etmirdi. Yalnız nüfuzdu müsəlmanlar ilə görüşürdü. Bizim qarnizonun zabitləri arasında onun çoxlu tanışları və hörməti də var idi. İnqilabın elə ilk günlərindəcə o, tezcə Potsxov tərəfə keçdi. Orada Türkiyənin hərbi təlimatçılarına təlim keçir, onlara rəhbərlik edirdi. Yalnız sonralar eşitdik ki, o, Türkiyə Baş Qərargahının zabiti imiş, kəşfiyyat və cəsusluq məqsədi ilə bilərəkdən bizim tərəfimizə keçibmiş. Bütün qəza administarsiyası –polis də tamamilə müsəlmanların əlində idi. Yasavullar, adi «strajniklər» də yalnız inquş-osetinlər və azərbaycanlılar idi. Qəza süvari dəstəsi yalnız inquşlardan təşkil edilirdi, piyada dəstə isə osetinlərdən. Ən məsuliyyətli və Osmanlı üçün az umidli Azğver yasavulluğu – gürcülərin qatı düşməni olan inquş Musakiyevə etibar olunmuşdu. Gürcüstanın istiqlaliyyəti zamanı bizim əleyhimizə təşkil olunmuş Sərvər bəy Atabəyin üsyanında iştirak etmişdir. Geri çəkilmiş üsyançılar isə onu yerli müsəlmanları Gürcüstana qarşı qaldıran bir şəxs kimi qətlə yetirmişlər. Rus təhsilli, lakin bütün varlığı ilə türk olan Ziya bəy Avalişvili qəza aqronomu kimi, azərbacyanlı, Osmanlının vurğunu da olan Əzizbəy Qədimbəyov qəza həkimi kimi dəvət olunmuşdu. Asğurda əvvəllər Türkiyədə «Gənc türklər» üsyanının fəal iştirakçısı olan kimsə Ö.Faiq müəllimlik edirdi. Onun sərəncamında əsasən yay aylarında kəndlərdə camaata yazı-pozu öyrədən 30 nəfər azərbaycanlı və Samsxe-Cavaxetdən də Tiflis Müəllimlər İnstitutunun və ya digər məktəbin 10 nəfər gənc müsəlman dinləyicisi var idi. Onlar təbliğatçılar idi, Ö.Faiqin vasitəsi ilə təlim görən, Osmanlının xeyrinə işləyən cəsuslar idi. Qəzanın rəisi Qudiyevin özü kənd-kənd gəzərək qurultaya toplaşan camaata bəyan edirdi: -Siz bu az vaxtda elə edəcəksiniz ki, 200 yumarta ilə bir toyuğu olmayan müsəlman ailəsi daha qalmayacaqdır. Ö.Faiqin azərbaycanlı «təlimatçıları» isə Qudiyevin sözlərinə əhəmiyyət vermirdilər. Bütün qəzada həmin vaxt elə bir vəziyyət yarandı ki, iki-üç nəfər rus əsgərinin silahla şəhərdən kənar çıxması təhlükəli olurdu. «Bir toyuq»-1 tüfəng, «iki yüz yumurta»-200 güllə - Bu, bütün mərd kişilər üçün, müsəlmanlar üçün ideal idi. Qudiyev öz qəzasından kənarda da işləməyi bacarırdı. Cavaxet və Ərdəhan vilayətinin, Potsxov tərəfinin ac qalmış müsəlmanları üçün Çar müavini dəftərxanasından vəsaitlər alır, ərzaq-məhsul əldə edir və bol-bol onlara paylayırdı. Osmanlı üçün təbliğat da aparırdı. Ən çox təlim görmüş və Osmanlı üçün sərfəli şəxs Ö.Faiqin bacısı oğlu Əhməd bəy Pepinov idi. Universitetdə mənim dostum və indiki zaman isə Qafqaz cəbhəsində Erobalar (Çar Rusiyasında yerli idarəetmə orqanlarının tavad-aznaur-burjuaziya sisteminin quruluşu-M.M.) və Şəhərlər İttifaqının müvəkkili idi. O, Osmanlı kəşfiyyatı ilə Rusiya topaqlarında Osmanlıların xeyrinə işləyən cəsuslar arasında «əlaqələndirici» imiş. Onun belə işi yalnız inqilabdan sonra aydın oldu. Məğlub olan Osmanlı qoşunları 1916-cı ilin sonunda onlara qarşı rəğbət bəsləyən müsəlmanların böyük ümidlərini doğrultmadı. Buna baxmayaraq, onların cəsarətliliyi, cömərdliyi çox hallarda öz həddini aşırdı. Bir xarakterik məqamı da qeyd etmək istəyirəm.
* Kvablianlı bəy Süleyman eristavinin (tarixən Tornike eristavinin soyunun davamçısı) Axalsixe şəhərinin yasavulu olan oğlu nüfuzlu acar bəyi Temur Ximşiaşvilinin qızına evlənməli idi. Nişanlısının heç üzünü də görməmişdi və kəbinkəsmə də onun dünyaya gəlişinin yeddinci günündə olmuşdu. İyirmi il bundan əvvəl qudalar bir-birilərinə üzüklərini aldəyişik etmişdilər. Samsxe-Cavaxetdən altmış seçmə atlı müsəlman kürəkən ilə yollandı. Bütün müşayiət edənlər arasında yalnız mən müsəlman deyildim, elə toyun özündə də. Kürəkən Fəxri bəy və onun atası Süleyman eristavi mənim «vəkil» olmağımı xahiş etdilər. Şərq musiqisi sədaları altında kürəkənin bibisi, eristavinin qızı xanım Maçabeli atı irəlyə doğru çapırdı. Onun üzü örtülü idi, yemşək taxmışdı, lakin külək örtüyü yana atdığından onun cazibədar, valehedici gözəlliyi gözə dəyirdi. Bu yeganə qadın 10 kişidən ibarət atlı dəstənin, deyək ki, başçısı idi. Burda onu da qeyd etmək lazımdır ki, onun əri Baxış bəy Maçabeli idi. O da Osmanlının xeyrinə işləyən idi. Sonra o, Gürcüstanın istiqlaliyyəti günü öz ölkəsinin xidmətində dayandı, özü də canla-başla. Axalsize qəzasından Acarıstana keçdik. Burada bizi qırx acar süvarisi qarşılayır: Salamı tüfəngin atəşi ilə verərək bizimlə geri qayıtdılar. Xulo kəndinə yaxınlaşdıq. Camal bəy Ximşiaşvilinin sarayının həyətindən yaylım top atəşi açıldı. Bu tayfanın topu var idi, qabaqlar müharibə üçün yaramayan, köhnə vaxtdan saxlanmış, lakin səs baxımdan qulaqbatırıcı olan top. Atəş aça-aça, mahnı ilə qıy çəkə-çəkə yoxuşa yönəldik. Xanım Maçabelidən başqa Sarayın yaxınlığında hamımız atdan düşdük. Qaynata Temur bəy Ximşiaşvilinin özü bizə yaxınlaşdı. O, xanım Maçabelinin atdan düşməsinə kömək etdi. Əlini uzadaraq hamımıza ümumi türk salamı verdi. Sarayın eyvanından kürəkənin əmisi, Cəmal bəy Ximşiaşvili heybətlə baxırdı. Temur bəyin böyük qardaşı Cəmal bəy Ximişiaşvili ev sahibi idi, qardaşı qızını da özü veridi. Mən kürəkənin sol tərəfində dayandım. Sağında isə atası Süleyman bəy eristavinin özü. Bizim arxamızda isə bütün bizimlə gələn qulluqçular, axasixelilər və elə acarların özləri dayandılar. Topdan təkrar atəş açıldı. Eyvandan Camal bəy aşağı enərək bizə salam verdi. Tezcə elə orada olan xanım Maçabeliyə yaxınlaşdı və hər iki qardaş bizim dəstənin başçısı olan qadını sarayın yaxınlığındakı otağa dəvət etdi və bütün toy boyu bir dəfə də olsun onu görə bilmədik. Böyük mourav (köhnə vaxtlar mülkədarın əmlakının icra başçısı-M. M.) qonaqları əvvəlcə eyvana dəvət etdi. Burada hamımızın əllərimizi yüdürtdülər, sonra ümumi salona dəvət etdilər. Bu zaman Camal bəy və Temur bəy, ev sahibləri geri qayıtdılar. Başladı bir kef məclisi, gəl ki, görəsən! Kürəkən Fəxri bəy eristavi elə həmin axşam getdi və onu da biz on gün görə bilmədik. Qonaqpərvərlik əlahiddə idi. Bütün günlər həyətdən qırağa çıxmadıq. Altıncı gün də yaxınlaşdı. Kürəkənin atası Süleyman bəy eristavi məni çağıraraq bir neçə gün bundan əvvəl xanım Maçabelini yola saldıqları otağa apardılar. Burada bu binada təkcə qadınları görəndə çox təəccübləndim. Özümü pis hiss etdim. Hamısının üzü örtülü idi, yemşək taxmışdılar. Onlara ümumi salam verdim. Onlar bir-birilə gürcücə pıçıldayaraq, -gürcüdür, ay arvad, bu zabit gürcüdür,-deyirdilər. Süleyman bəy məni bir otağa apararaq gürcücə dedi- di, sən bilirsən, tamamilə bizim tərəfimizi tutmalısan. Ona sual belə verməyə ərk edə bilmədim. Elə həmin otağa yaşlı bir acar daxil oldu. Onun əlində iki qələm var idi. Salamlaşaraq birini mənə uzatdı. Əldə qələm və kağız biz ikimiz, Süleyman bəy Eristavi və Temur bəy Ximşiaşvilinin iştirakı ilə gəlinin əmlakına çevrilməli olan çoxlu cehiz əşyalarının siyahıya alınmasına başladıq. Dəyərləndirilməli idi və əgər müsəlman qaydasına uyğun olaraq evlənənlər bir-birindən ayrılardısa, ərə gələn qadın elə bu əşyaların özlərini, ya da onların dəyərini geri aparmalı idi. Dəyərləndirməyə başladıq, gəlinin ailəsinin nümayəndəsi əşyaya ilkin olaraq dəyər verirdi, mən sözsüz onunla razılaşırdım və siyahıda müvafiq qeydlər də edirdim. Artıq yarısından çoxuna dəyər verdik. Özündən çıxmış, bəyin atası Süleyman əlindən yapışaraq bu dəfə rus dilində, -Nələr olur? Mən də ki, gürcüyəm, qəti olaraq niyə o acarın tərəfini tutursan?!-deyənə kimi İşlər beləcə gedirdi. Mən öz günahımı başa düşdüm, lakin artıq gec idi. Halbuki, qalan əşyaların dəyərləndirlməsində bir dəfə də olsun daha güzəştə getmədim. Mümkün olduğu qədər lap aşağı dəyər verirdim. Siyahı hazır oldu. Hər dördümüz ona imza atdıq. Sonra bizim iştirakımız ilə bəyi gəlinin yanına saldıq, qapıları da dalından bağlayaraq onları içəridə qoyduq. Gəlinin özünü isə heç görmədik. Sonra yenidən saraya qayıdaraq ümumi kef məclisinə qatıldıq. Bizim ora getməymizin düz yeddinci günü idi. Yeyib-içməklə, gürcü-türk mahnıları ilə və gürcü-türk musiqisi ilə əylənirdik. Artıq gecəyarısı olardı ki, bizim üçün gözlənilmədən salonun qapıları açıldı, 12 nəfər türk paltarında təpədən dırnağa silahlanmış igidin müşayiəti ilə müsəlmanların din xadimi göründü. On ikisinin də başında başlıq sarınmışdı. Süfrənin tamadası Camal bəy birinci olaraq ayağa qalxdı. Gələnlərin salamına biz də ayağa qalxaraq cavab verdik. Bir-birmizə sıxlaşdıq və ümumi süfrəyə onlar da qatıldılar. İlk söz elə gələnlərə verildi. Qamətli, boy-buxunlu, müharibə başlayan kimi Osmanlıya gedib orada türklər ordusunda Rusiyaya qarşı acar əhalisinə başçılıq edən elə Camal bəy Ximşiaşvilinin qardaşı söz dedi. Bu on iki nəfər qonaqdan altısı açar imiş, hamısı gürcü sayağı və gürcü mahnılarını bilən. Başçının özü dini şəxs idi, təmiz türk, qalan 6 nəfər isə düşmənin ön dəstələrindən fövqəladə şəkildə bura təbrik üçün gələn türk zabitləri idi. Mən qonaqların başçısı Ximşiaşvilinin sözlərini dinləyəndə özümü çox pis vəziyyətdə hiss etdim. Rus ordusunun zabiti, Rusiya topaqlarında türk zabitləri ilə birlikdə olduğuma görə. Narahat oldum. Bunu mənə yaxın oturan Camal bəy hiss etdi və cavab sözünü öz qardaşına gürcücə xahiş edərək bildirdi ki, onun dediklərini türk dilində həmin altı nəfər zabitə və dini şəxsə çatdıra idi. Türkiyədən qayıdan Ximşiaşvilinin özünün sözləri çox səlis idi, gürcü dilində yaxşı səslənirdi. Onun dediklərinin bir məqamını yaxşı xatırlayıram!
- Biz toyun sonunda bura, düşmən torpaqlarına gəldik. Kor və çirkli rus postlarını keçərək ərklə Xulo sarayına mənim qardaşım və sahibim Camalın evinə təşrif buyurduq. Mənim qardaşıma, doğrudur, rus polklovnikinin paqonları yaraşıq verir, lakin biz, qonaqlar, burada Ximşiaşvilinin ailəsinin dostu olaraq qalacağıq. Ümidvar olduğumuzu bildiririk ki, mənim istəkli qardaşım Rusiyanın gözündən pərdə asmaq üçün özünün bu rus libasını gəzdirir,-dedi və sonra yenə əlavə edərək,- Mən irəlidən eşitdim ki, burada rus əsgəri vardır, amma rus deyil, gürcüdür, bizim qardaşımız. Mən buna görə də çəkinmədən sevimli doğma qardaşıma, bir Gürcüstan balası kimi müraciət edirəm ki, Osmanlının rusları qovmasına imkanlar yaratsın və inanıram ki, Xotkar əlahəzrətləri dirçəlmiş və birləşdirilmiş Gürcüstan çarlığının müttəfiqi olacaqdır!
Camal bəy susurdu. Başını aşağı əymişdi. Cavab verməyi kecikdirirdi. Qonaqlar isə ayağa qalxaraq cavab gözləyirdilər. Nəhayət, tamada Camal bəy də ayağa qalxaraq sözə başladı: Mən qohumluq hisslərini, igidliyi, qəhrəmanlığı başa düşürəm. Lakin sizin bura dəvət olunmamış gəlməyiniz sizin üçün olduğu kimi bizim üçün də daha çox qorxulu və arzuolunmazdır. Lakin ərkyanalığı bəyənirəm. Təbrik üçün çox sağ olun, ümidvaram ki, elə indicə buranı tərk edərək kişi kimi öz postunuza qayıdacaqsınız... Camal bəyin qardaşı bu sözləri türk dilində yanı ilə gələn türklərə çatdırdı. Türk zabitlərindən biri digər türklər adından minnətdarlığını da deyə bildi. Camal bəyi bağrına basdı, sonra mənə tərəf əyilərək möhkəm əl tutdu. Əlində buynuz salondan geri-geri çəkilərək bizimlə xudafizləşdi. Camalın qardaşı yanı ilə gələn digər altı nəfər acarla birlikdə gözəl «Minnətdarıq» mahnısını oxuyurdular. Süfrədə də əvvəllər və sonralar da eşitmədiyim köhnə gürcü, şənlik mahnıları ifa olunmuşdu. Samsxe-Cavaxetin çoşmuş bəyləri-eristaviləri Palavandişvililər, Maçabelilər, Abaşidzelər, Avalişvililər, Amilaxvarilər və digər iştirak edən müsəlmanlar qonaqların mahnısına qoşuldular və çağırlmamış, lakin həddindən artıq xoşagələn qonaqlar çıxıb getdilər. Bu hadisə məndə həddindən artıq təəssürat yaratdı. Beynimə bir fikir gəldi: Camalı bununla agah edə idim və özüm onlarla gedəydim. Sanki o bunu hiss edərək sakitcə: -Boş ver, mənim qardaşım başından keçib, lakin bu türk zabitləri nə fikirləşirdilər?! Gözləyək, mənim əzizim, rus ilə türk qoşunu bəlkə ikisi də məhv olacaq və onda başımıza ağıl gələr və gürcü xalqının taleyini istədiyimiz kimi həll edə bilərik- dedi. İndi iki nəfər qadının başçılığı ilə hay-küylə və qıy çəkə-çəkə Acarıstandan gəlirdik. Toyu bəyin evində davam etdirmək üçün. Axalsixe qəzasının ilk kəndinə çatdıq. Burada bizi yüzə qədər kvablianlı atlı müsəlman tüfəng atəşi ilə və mahnılar ilə qarşılayırdı. Eristavinin mülkü olan Adıgün kəndində üç sutka gəlinin gətirilməsini qeyd etdik. Axırıncı gün mən bir yaxın qohum kimi, artıq gəlin ilə xudahafizləşməli idim. O öz ərinin bibisi xanım Maçabelinin iştirakı ilə məni öz otağında qəbul etdi. Baxış bəy Maçabelinin özü qapını döyərək yavaşça açanda və məni içəri buraxanda hər ikisinin üzü örtülü idi, yemşək taxmışdı. Xanım Maçabeli ilk dəfə olaraq üzündən yemşəyini açdı və açıq şəkildə sifətini göstərdi, sonra gəlinə tərəf yönələrək onun üz örtüyünü açdı və xoş təbəssümlə hər ikimizi qəhvəyə qonaq etdi. Ayrılanda adətə görə, hədiyyə almalı idim. Mən irəlicədən xəbərdar olunmuşdum. Yüzlük kağız pulunu hazırlamışdım. Lakin utandım, nə qədər elədimsə, pulu masanın üstünə qoya bilmədim. Çox pərt olmuş halda eşiyə çıxdım. Orada məni üç-dörd nəfər bəy gözləyirdi. Mən yüz manatı çıxartdım və Baxış bəydən xahiş etdim ki, özü aparıb masanın üstünə qoya idi. Bu an gülüş qopdu. Mənim əvəzimə Baxış bəy Maçabeli hədiyyəni gətirdi, elə gəlinin özünün daş-qaşla bəzədiyi və naxışla toxuduğu iki köynək, iki dəsmal, elə onun əlilə örülmüş ipək corab və altı yaylıq. Sən demə, ərk edib pulu vaxtında öz yerinə qoysa idim, bu hədiyyəni gəlinin özündən alacaqdım. Tamailə məmnun, xoşbəxt və şən halda on gün ara verməyən kefdən sonra rus əsgərləri ilə adi gündəlik məşq və tədrisin- nisbətən az maraqlı və qənaətbəxş olmayan işin gözlədiyi Axalsixeyə qayıdırdım.
*1917-ci il fevral inqilabını Axalsixedəki 116-cı alayda qarşıladım. Həmin vaxtlar qarnizonun bütün hissələrində artıq yuxarıda dediyim məqsəd üçün sui-qəsdçilər qrupu mövcud idi. Bir axşam bizim alayın rəisi- p-k Klodnitskinin əmri ilə biz zabitlərin bütün tərkibini Zabitlər Məclisinə çağırdılar. Artıq həmin vaxtlar səs çıxmışdı ki, daha imperatorumuz yoxdur. O istefa vermişdir, müvəqqəti hökumət yaradılmışdır. Qarnizonun rəisi rəsmi məlumat almalı idi və bizim toplaşmağımız da bundan irəli gəlirdi. Zabitlər salonu dəvət olunanlar ilə ağzına kimi dolu idi. P-k Klodnitski sözə başladı: Belə bir məlumat gəlmişdir ki, guya imperator istefa vermişdir və Rusiyaya sahiblik etməyi müvəqqəti hökümət öz əlinə keçirmişdir. Bu, inanılmaz və yol verilməz xəbərdir. Biz imperator və ölkə qarşısında and içmişik. Biz öz vəzifəmizi də başa düşürük. Böyük zabitlərə də əmr edirəm: Dönmədən kazarmalara yollansın, özləri ilə kiçik zabitləri də aparsınlar və mənim əmrimi gözləsinlər. Bax, burda mənim səbr kasam daşdı, ələlxüsus Klodnitski yüz-yüz naqan patronunu elə indi almağımız barəsində əmr verəndə. Salondan çıxmağa hazırlaşan p-k Klodnitskinin qabağını kəsdim və məlumat verərək, -Camaatın istəyinə qarşı mübarizəyə yol verməyəcəyik və naqanın patronları kim üçün təyin olunacaqdır,- deyə dilləndim. O, tezcə batalyonun rəisi p-k Şuxova məni həbs etmək barəsində əmr verdi. Mən qılıncı siyirdim. Qorxaq, süvari ruhundan uzaq olan Klodnitskinin özü tələsik salondan çıxdı. Mən isə salonun ortasında dayandım, p-k Şuxov həddindən artıq həyacanla mənə yaxınlaşaraq xahiş etdi ki, qılıncı qınına qoyum. Mən də belə bir hərəkətin münasib olmadığını, yersiz olduğunu hiss etdim. Xahişi yerinə yetirməyə hazır idim ki, podporuçik Moroz qabağıma çıxdı, o da əlində siyirilmiş qılınc tutmuşdu. Rus zabitləri tərəfindən təhrik olunaraq mənə tərəf gəlirdi. Pod-p-k Şuxov bizim aramıza dururaraq bir-birimizlə yaxşı davranmağımızı tələb edirdi. Mən qılıncı qınına qoydum, p-k Şuxovun qolunu boynuma saldığı bir halda küçəyə çıxdım. Bütün yığıncaq da dağıldı və pod-p-k Moroz yenə mən tərəfə gəldi. Lakin bu dəfə tək deyil, poruçik Miroşniçenko ilə birlikdə. Hər ikisi qılıncını siyirmişdi və üç nəfər rus zabiti də yanında dururdu. Mənim səbr kasam daşdı, Şuxovun əlindən dartınıb çıxaraq onları qılınca qarşıladım. Bir-birmizi ilk sınamaq və mərdlik məqamı idi. Şuxov bağıraraq,- Nə edirsiniz, hardadır sizin namusunuz, kişiliyiniz? İki nəfər bir nəfərin üstünə gəlirsiniz,-dedi və yenə aramıza girərək bizi bir-birimizə yaxın buraxmadı. Rus zabitlərinin bütün səfi qalmağal qaldırırdılar. Bu zaman hafizəm olana kimi unutmayacağım hadisə baş verdi. Alay rəisinin köməkçisi p-k Devidze mənə yaxınlaşaraq gürcücə əmr edərək,- Tezcə qılıncı qınına qoy dedi! Batalyonun rəisi A.Xoştariya isə küçədə dayanmış bir neçə onlarla rus zabitinə rus dilində müraciət etdi:- Budur, biz cəmi 8 nəfər gürcüyük (boylandım, doğrudan da bütün gürcü zabitləri mənim arxamda dayanmışdılar) ya sizin hamınız p-k Şuxovun sərəncamına tabe olmalı, Mağlakelidze və Morozun sabah Tengin meydanında bir-biri ilə qaydsınca, necə lazıdırsa görüşməsinə imkan yaratmalısınız, ya da sizin pəhləvanlarınız podporuçik Moroz və poruçik Miroşniçenkonun qoşulmağa qeyrəti çatmırsa, biz 8 nəfər gürcü elə indicə sizin öhdənizdən gəlməyə hazırıq -deyə dilləndi. P-k Devidze və A.Xoştariya hər iki tərəfdən yanımda durdular və qalan gürcü zabitləri də arxamda dayandılar. Moroz və Miroşniçenko birdən atılıb geri çəkilərək rus zabitləri yığnağına birləşdilər və tezliklə də dağıldılar. Tezliklə, hardasa yarım saata bütün gürcü zabitləri mənim evimə yığıldılar və yaranmış vəziyyəti müzakirə edirdilər: Bu zaman dəstəmdən sui-qəsdçi böyük unterzabit Basov 9 nəfər silahlı əsgər ilə mənim yanıma gəldi. Sən demə, sui-qəsdçilər arasında Zabitlər Məclisinin xidmətçisi kimsə erməni Artyom var imiş. O, bunlara diqqət yetiribmiş. Kazarmaya qaçaraq Basova bütün bunların hamısını danışıbmış. Əsgərlərin gəlişi bununla bağlı imiş. Mənim məruzəmdən razı qalan qonaqlarım-gürcü zabitləri dağılışdılar. Onları razılaşdıraraq-, müvəqqəti hökumətə sədaqət yaranmış vəziyyətdə arzu olunandır və vacibdir,-dedim. Sonra isə Basov ilə birlikdə hansı addımlar atacağımızı müzakirə etdik. Birincisi, nəyi etməliyik, mətbəə tapmalıyıq, fövqəladə çağırış tərtib etməliyik. Elə burada qarnizona müraciət tərtib etdik. Mən Basov ilə birlikdə mətbəəçi Abibyanın yanına getdik. Orada səhər üçün çağırış hazır idi və bütün qarnizon sakinlərinə anonim hərbi rəyasət heyətinin adı ilə tanış etməli idik ki, indən belə idaretmə –sərəncam vermə və hərbi qüvvələr onun əlinə keçirdi. Bütün gecəni hazır vəziyyətdə idik. Basov «Yaşasın azadlıq!» yazısı ilə qırmızı bayraq sifariş verdi. Hərbi orkestr də təşkil etdi. O birisi gün musiqi ilə 4-cü batalyonu çıxardaraq açıq mitinq təşkil etməyi qərara aldıq. Həyəcan keçirən rus zabitləri poruçik Martinovun evində toplaşmışdı. Qarnizon və alay rəisinin özü isə xəstəlik bəhanəsi ilə evdə qalmışdı. Mən də dəvətnamə aldım və dönmədən təyinat yerinə özümü yetirdim. Mən ora çatanda iclas başlamışdı. Morozov da orada idi. Mənim ora getməyimi və görünməyimi hamı ayağa qalxaraq elə qarşıladı və p-k Şuxov iclasın sədrliyini mənə təklif etdi. Mən onlara,- Bu mümkün deyildir və həm də nədən ötrü qaydanı pozaq və sədrliyi kiçik zabitə verək. Sizin burda olduğunuz bir vaxtda,-dedim. O, acı-acı gülümsəyək mənə:- Burda bütün hakimiyyətlə olanlar, bu gün qarnizonda paylanmış vərəqələrə görə sizə yaxın olan şəxslərdir. Mən belə düşünürəm ki, hərbi rəyasət heyətinin sahibi məhz elə sizsiniz,- dedi. Mən hər halda qətiyyətlə sədrlik etməkdən imtina etdim və elə Şuxovun iclası aparmağa başladığı andaca salona həyəcanlanlı poruçik, həmin gün qarnizonun növbətçi zabiti Miroşniçenko soxularaq,- cənab zabitlər, 4-cü batalyon ayağa qalxmışdır, artıq gecəyarsı olur, heç kim yatmır,- dedi. P-k Şuxovun özü bu batalyonun rəisi idi. O, mənə üz tutaraq xahiş etdi: Birincisi onunla kazarimalara getməli və əsgərləri sakitləşdirməli idim, sonra isə qarnizon və alayın rəisi p-k Devidze təyin olunmalı idi. Onun hər iki xahişini yerinə yetirdim. Sonra Şuxov yenə iclası davam etdirdi. Lakin növbətçi zabit yenə xəbər gətirdi ki, 6-cı dəstədə nəsə iclasdır və zabitlərin «qara siyahısı»nı tərtib edirlər. Orda Basov doğrudan da iclas təşkil edibmiş. İclasdan bütün iştirak edən 25 nəfər əsgəri zabitlər iclasına gətirdim, burada zabit və əsgərlərin bir-biri ilə görüşüb əl-verməklə qarşılıqlı xoş əhval-ruhiyyə və hörmət münasibətlərini yaratdım. O biri gün səhər saat 10-da qırmızı bayraqla və musiqi ilə 4-cü batalyon meydana çıxdı. Burada mən onlara yeni hökumətə qarşı sədaqətliliklərinə and içdirdim. Elə oradaca açıq şəkildə Axalsixe şəhərinin rəisi Movsesyants şəhəri mənə təhvil verdi və öz hakimiyyətini mənə tapşırdı. Elə bu iclasda qəzanın rəisi Qudiyev də toplaşmış batalyona və camaata bəyan etdi ki, qəza əhalisinin taleyini ən etibarlı və camaata qarşı xoş əhval-ruhiyyəli bir insan olaraq mənə etibar edir. Əsgərlərin ura sələri «ketse» erməni, «vaşa» gürcü və «yaşasın» türk sözləri ilə əvəz olunurdu. Həmin gün axşam ikinci mitinqə ermənilər, türklər və gürcülərin ruhani şəxsləri toplaşmış elə 4-cü batalyon qarşısında and içirdilər: Bu müxtəlif millətlər arasında mehriban qonşuluq əhval-ruhiyyəsini qoruyub saxlamaq. Bir-birinə nifrət edən ermənilər və müsəlmanlar daha çox rus ordusu ilə qorxudulmuşdu və onlar tərəfindən milli həmrəyliyin bir növ nümayiş etdirilməsi lazım gəlirdi. Birinci və ikinci batalyon iki gün idi ki, yenə tərəddüd edirdi. Nəhayət, üçüncü gün artıq bizə birləşdi. Bir həftə ötəndən sonra hərbi və mülki işlər mənim əlimə keçdi. Mən mərkəzi hökumətə teleqram göndərdim. Lakin heç bir yerdən cavab gəlmirdi. Üçüncü batalyonun rəisi p-ik Şeludçenko və batareyanın rəisi k-n Dille mənim tabeliyimə keçmək niyyətində deyildilər. Üçüncü batalyon 7 gün kazarmalardan bayıra çıxmadı. Elə rəis p-k Şeludçenko da onlarla idi və əsgərlərə ürək-dirək verərək:- hər şey dəyişəcək, gözləyin,- deyirdi. Bu batalyondan da on nəfərə kimi əsgər bizim tərəfimizə keçdi, lakin onlar əvvəlki sui-qəsdçilər idilər və hissənin özü isə bizə qarşı düşmənçilik əhval-ruhiyyəsində idi. Mənim tərəfimdən qarnizonun və 116-cı alayın rəisi təyin olunmuş p-k Devidze represiya tədbirlərini həyata keçirməyi məsləhət görmürdü və xəbərdarlıq edirdi ki, qan tökməyək. Ehtiyatımız olmalıdır, əgər ərk edib bizə qarşı çıxsalar, onda hərəkət edək. K-n Dille və onun batareyası qalada, Rabatda dayanmışdı. Əsgərləri ordan buraxmırdı və özü qalaya başqa hissələrdən də heç kimi yaxın qoymurdu. Bu batareyanın nümayəndələri çoxdandır ki, bizim tərəfimizə keçmişdilər, lakin geri qayıda bilmirdilər. İki gün keçəndən sonra p-k Şeludçenko mənə məlumat verdi ki, şəxsən mənimlə görüşmək istəyir. Mən də onu dəvət etdim. O, həyəcanını gizlədirdi, lakin bacarmırdı, odur ki, tezcə açıldı: Qara camaatın ağalığına yol vermək olmaz olmaz. Əgər imperptor ağlını itiribsə və istefa veribsə, bu o demək deyildir ki, biz süvarilər Rusiya taxt-tacının xilas olunmasından imtina edək. Mən təvazökarcasına təstiq edirdim ki, hər şey bitib. Bircə yol qalmışdır ki, müvəqqəti hökumətə sədaqətli olmaq lazımdır, -dedim. Onu da xatırlatdım ki, p-ik Klodnitski bir gün əvvəl toplaşmış I, II və III batalyona mənim tam tabeliyimə keçdiyini bəyan etdi və üçüncü batalyonda üsyan və tabe olmamaq əhval-ruhiyyəsini niyə qoruyub saxlamaq istədiyini ondan soruşdum. Buna cavab vermədi, yalnız onu dedi ki, etibar etdiyim yeganə zabit varsa, o da batareya rəisi k-n Dilledir. Dünənə kimi onunla tam razılığım var idi. Qara camaata çevrilmiş batalyonları tərksilah etmək istəyirdim. Bu gündən bu məsələ gündəlikdən çıxarılmışdır. O, bir saat bundan əvvəl Axalsixedən çıxdı. İndən belə bir daha geri qayıtmayacaq. Mənim zabitlərim isə planlarıma rədd cavabı vermişlər. Heç nə edə bilmirəm. Mən əsgərə əl qaldırmaqdan öncə ölüm arzulayıram. Hər şey bitmişdir. İndən belə sizin qoşun hissələrininz deyil, vəhşiləşmiş qara camaatınız olacaq. Ola bilsin ki, vəhşiləşmiş, pis silahlanmış camaat sizin özünüzü də süngüyə keçirsinlər.Hərbi iş üçün heç də bu, münasib deyidir, bu qırmızı cındıra bürünmüş sərsəri vəhşiləşmiş insanlar məhvedicidir. Bircə xahişim var,- deyə sözünü bitirərək,- Borjoma qədər iki etibarlı adam verin,-dedi. Mən onunla vidalaşdım və iki nəfər inquşun müşayəti ilə p-k Şeludçenko hardasa uzaq Rusiyada etibarlı və qorxusu olmayan hərbi qüvvələri axtarmağa getdi. Həm də artıq devrilmiş taxtın bərpası üçün. Bir aya hər şey həll olundu, mərkəzi hökumət tərəfindən mən Axalsixe-Axalkalak qəzalarında və Ərdəhan vilayətinin Potsov diyarında hərbi və mülki işlərin fövqəladə müvəkkili kimi təyin olundum. Bundan sonra qəza komissarlığı təşkil edildi ki, buraya da mənimlə yanaşı rodmitsr Qudiyev və xalq məktəblərinin müfəttişi Mitrofanov üzv olduq. İcraiyyə komitəsinə sədr Ö.Faiq və onun müavini Ə.Pepinov seçildilər. Tezliklə erməni-müsəlman münasibətləri pisləşdi və daha da mürəkkəbləşdi. Elə qoşun hissələri də etibarsız və qarma-qarışıqlıqların mənbəyi oldu. P-k Şeludçenkonun sözləri tezliklə özünü doğrultdu və əvvəllər mitinqlərdə, əgər «ura» deyə bağırırdılarsa, indi tamamilə «rədd olsun, «rədd olsun» deyə qışqırırdılar. Rus əsgərlərinin nizam-intizamlılığın doşməni kimi etiraf etməyimizin və etibarlı gürcü hissələrinin yaradılması barəsində fikirləşməyimizin vaxtı gəlib çatdı... Biz gürcü zabitləri ilə birlikdə qərar qəbul etdik: «Ərdəhan dəstəsi» adı ilə yeni hərbi qüvvə yaratmaq. Müəyyən olundu ki, bu iş üçün ilk növbədə elə bizim qarnizonlardan qalmış gürcü əsgərləri yarayacaqdılar. Demək lazımdır ki, Rusiyadan qayıtmış Samsxe-Cavaxet sakinləri, qohumlarını görəndən sonra məmuniyyətlə, bizim alaya gəlirdilər. Belə ki, gürcülərdən ibarət üç dəstə cəmisi nəsə bir neçə həftəyə yaradıldı. Elə bu zaman inquş və osetinlərin, gücləndirilmiş yerli müsəlmanlardan da ibarət atlı dəstə iki vzvoda çatırdı. Onların hamısı bir yerdə «Ərdəhan dəstəsi»ni təşkil edirdi ki, onun da başlıca vəzifəsi nizam-intizamı qorumaqdan başqa bolşevikləşmiş əsgər hissələrini tərksilah etmək idi. Düzünü demək lazımdır ki, Qafqaz cəbhəsindən buraxılmış və Axalsixedən çıxmış heç bir rus əsgəri silahı Borjoma kimi aparmamış, hamısının əlindən alınmışdır. Odur ki, Axalsixedə öz vaxtında çoxmillətli Samsxe-Cavaxetdə böyük rol oynamalı olan qüvvə yaradıldı. Şübhəsiz, bütün ümid gürcü süvarilərinə idi. Rus əsgərlərinin talanlarının, zabitlərin təqib və sıxışdırmalarının olduğu bir vaxt idi. Tiflisə məlumat çatdı ki, Axalsixedə gürcü hissələri yaradıldı. Budur, dəvət olunmadan yanıma polkovniklər Kacaxidze, Kobeşavidze, Yese Vaçnadze, k-n Abaşidze və qırxa qədər böyük cürcü zabitləri gəldilər. Onların hamısı yalnız bu tərəfdə xidmət etmək istəyirdilər. Onlar Samsxe-Cavaxetin Osmanlının əlinə keçməsindən qorxurdular. Bu qorxuya, şübhəsiz, bir əsas var idi. Öz alayımdan 4 nəfər zabiti seçdim. Hərbi qərargah yaradıldı. Bütün yeni gələn zabtlər yalnız əsgərlərin porsiyası və geyimləri ilə kifayətlənilirdilər. Gürcü əsgərləri də, halbuki, bolşeviklərin təşviqatı ilə zəhərlənmiş müsəlmanların qorxusuna görə, işə ciddi yanaşdılar. Axalsixenin düşmən tərəfindən tutulması asan deyidi. Ermənilər gürcü hissələrinin yaradılması ilə barışmırdılar. Müsəlmanlar da onlardan geri qalmırdılar. İş o yerə çatdı ki, k-n Ayvazyantsın təhriki və rəhbərliyi ilə elə Axalsixenin ortasında mənə güllə atdılar, amma hücum edənlərdən birini mənim mühafizəçim elə oradaca məhv etdi. Bu hücum ermənilər tərəfindən oldu.
* Abastumanda müsəlmanların qurultayı. Onun işində Acarıstandan, Ərdəhandan, Cavaxetdən nümayəndələr iştirak etdilər. Zaqafqaziyanın nümayəndəsi kimi məni də bu qurultaya dəvət etdilər. Qurultayda yalnız mədəni və dini xarakterli məsələlər irəli sürülməli idi. Həqiqətdə isə iclas Acarıstan, Potsxov, Axalsixe və Axalkalakın bir diyar-Qars diyarı ətrafında birləşdirilməsi barəsində qərar qəbul etdi. Bu qərar ilə, şübhəsiz, Axalsixe və Axalkalak qəzaları Tiflis quberniyasından ayrılmalı idi. Mən buna qarşı etirazımı bildirdim, qurultayın nəzərinə çatdırdım ki, hələlik heç bir inzibati sərhədlərə yenidən baxılması baş vermir və hər şey indiyədək necə idisə, eləcə də qalmalıdır. Qurultay mənim bu bəyanatımı böyük narazılıqla qarşıladı, lakin onlar heç nə edə bilmədilər. Artıq axşam düşmüşdü, avtomobil ilə Abastumandan Axalsixe yoluna çıxdım. Yarım kilometr Abastuman hüdudlarından aralanmışdım ki, hər iki tərəfdən məni atəşə tutdular. Mənim yanımda olan unterzabit Beridze cansız halda yerə yıxıldı və mənə sədaqətli olan, sxinvallı osetin ağır yaralandı. Burda da hücumçulardan xilas oldum, indi isə məni müsəlmanlar da təqib etməyə başladılar.
*Hər yerdə olduğu kimi, Axalsixedə də qondarma icraiyyə komitəsi mövcud idi. Onun elə ilk iclasındaca Ə.Pepinovun təklifi ilə Axalsixe şəhərinin adının dəəyişdirilməsini müəyyən etdilər:İndən belə bu şəhərin adı «Axıska» olmalı idi (Osmanlı dilində bu şəhər Axıska adlanır). Pepinov iclasda təstiq etməyə çalışırdı ki, Axıska şəhərinin köhnə adı olub və ruslar Gürcüstanın təhriki ilə Axalsixe adını vermişlər. Mən Ö.Faiqi və Pepinovu bu cür hərəkətlərinə görə həbslə hədələdim. Belə ki, onların hərəkətlərinldə artıq gürcülərə qarşı yönəldilmiş mübarizəni görürdüm. Axalkalakda da işlər arzu olunan deyildi: Qəza icraiyyə komitəsi Tiflis quberniyasından çıxıb İrəvana qatılması barəsində qərar qəbul etdi. Təcili Axalkalaka getməyə məcbur oldum. Orda mən erməni komissarı işdən azad edərək yerinə gürcü təyin etdim. Həmin vaxtlar artıq erməninlərin Axalkalak barəsində iddiaları üzərə çıxırdı. Geri qayıtmağa hazırlaşırdım ki, komissarlığın üzvü rotmistr Qudeyiev Axalsixenin erməni icraiyyə komitəsi ilə razılaşaraq sərəncam verdi: Rus yazıları ilə birlikdə ticarət obyektərində və müəssisələrdə yazı eləcə də türk dilində olmalı idi. Rotmistrin Qudiyevin özü türk dilini bilmirdi. Mən isə tələb etdim və dediyimi də etdim: Rus yazıları ilə birlikdə yalnız gürcü yazıları olmalıdır. Bizimlə müsəlmanlar arasında münasibətlər gündən-günə pisləşirdi. Ermənilər ilə də vəziyyət bu cür idi. Elə bir vaxt oldu ki, qəza icraiyyə komitəsinin sədri Ö.Faiqə komitə iclasını çağırmağı qadağan etdim. Şübhəsiz, o, gizli işlər də görürdü. Rotmistr Qudiyev bir gün məndən «yiyəsiz qalmış» rus binalarını və bəzi kazarmanı müsəlmanlara verməyi, kəndlilərin bir hissəsin şəhər sakinlərinə çevrilməsini və başlı-başına buraxılmış binaların da onların mülkiyyətinə verilməsini xahiş etdi. Yerli «Daşnaksütun» partiyası da hücuma keçməyə başladı. Bir axşam onun üç nəfər üzvü rotmistr Qudiyevi qaçırdaraq bir əks-inqilabçı kimi mühakimə olunması üçün Tiflis Zəhmətkeşlər Şurasına təhvil verdilər. Orda ona heç nə edə bilmədilər. Mən ona Axalsixeyə qayıtmasını qadağan etdim, o da Bakıya köçdü. Ö.Faiq və Pepinov Bakıdan dəvət olunmuş azərbaycanlı zabitlər ilə birlikdə biz gürcüləri bu tərəflərdən sıxışdırıb çıxartmaq üçün böyük məxvi hazırlıq işlərinə başladılar. Artıq böyük fevral inqilabından 9 ay keçirdi. Zahirən bütün Samsxe-Cavaxetdə səssizlik hökm sürürdü. 1917-ci ilin noyabın əvvəllərində ayazlı-şaxtalı günlərin birində Axalsixedə mənim yanıma üç nəfər müsəlmandan ibarət nümayəndə heyəti gəldi. Elə mənim atlı dəstəmin rəis köməkçisi Ziya bəy Abaşidzenin başçılığı ilə. Bu nümayəndə heyəti müsəlmanların adı ilə aşağıdakı tələbləri irəli sürdü: 1.Axalsixe - Samsxe-Cavaxetin və Ərdəhan vilayətinin əsas şəhəri kimi bəyan edilməli; 2.Axalsixe əvəzinə «Axıska» adı qəbul edilməli; 3.Boş qalmış kazarmalar müsəlman könüllülərinin sərəncamına verilməli; 4.Zabitlər Məclisi binasını 8-ci müsəlman alayına güzəştə getməli; 5.Qarnizonun rəisi vəzifəsinə gürcü əvəzinə Tiflisdən bu 8-ci alayn rəisi təyin olunmuş və indiyədək Axalsixeyə buraxmadığım p-k Qacarı təyin etməli; 6. 24 saatlığına mən və mənim hərbi qüvvələrim şəhərin köhnə hissəsinə, Rabata çəkilməli; 7.Bu təklifi qəbul etmədiyim təqdirdə müsəlmanların silahlı qüvvələri dönmədən şəhərə soxulmalı idilər və ermənilər ilə birlikdə gürcü xristianlar da məhv ediləcəkdilər... Bu təkliflər həddindən artıq məni həyacanlandırdı. Odur ki, Ziya bəy Abaşidzeni yanıma çağıraraq,- Siz, mənim əlatım, nümayəndə adından bura gəlməyə və bu cür yaramaz tələbləri irəli sürməyə necə ərk edə bildiniz,- dedim. O cavab verərək,- Cənab, sizin əleyhinizə təkcə mən deyiləm. Şəhər dövrəyə alınmışdır. Abastuman yolundan Axalsixe hüdudlarında başda sizin komissar Baxış bəy Maçabelinin olduğu Kvablian müsəlman dəstəsi dayanmışdır. Azğurdan Axalsixeyə Ö.Faiqin və Ə.Pepinovun dəstəsi gəlmişdir. Uravel rayonundan isə üsyançılar Minadze körpüsündən bəri keçdilər. Ümumi rəhbərin yalnız bircə sözünü gözləyirlər, elə bircə göz qırpımında şəhərə soxulasıdırlar. Nümayəndə heyətini elə həmin an həbs etdim. Telefon ilə inquşlardan və osetinlərdən ibarət atlı dəstəni çağırdım və onun başçısı Əfəndiyevin müşayiəti ilə üsyançıların başçısı Ö.Faiqlə görüşməyə yollandım. Borjom istiqamətində yola çıxdım və tezliklə qəbiristanlıq yaxınlığında bizə tərəf gələn qüvvələrlə rastlaşdıq. Onlar dayanmağımızı işarə etdilər. Xəndəklərdən üç nəfər ayağa qalxaraq bizə yaxınlaşdılar, bizi tanıdıqlarından utanaraq salam da verərək,- Niyə bizim üzərimizə gəlmək istədiniz?- deyə soruşdular. Nəzakətsiz avazla danışmağa başladılar. Mən onlardan İcraiyyə Komitəsinin sədri Ö.Faiqi təqdim etməyi tələb etdim. Elə bunu deyən kimi yəhərsiz ağ atla Ö.Faiqin özü gəldi və salam verərək,- Əsrlər boyu Axalsixe-Axalkalak və Potsxov tərəfi bizim əcdadlarımızın olub. Bu gün mərkəz Axalsixenin özü ərzurumlu ermənilərin əlindədir və indən belə biz bu vəziyyətlə barışa bilmərik. Qan tökmək üçün bizi şəhərə burax. Axşama kimi bütün erməniləri qırarıq və sonra biz gürcü müsəlmanlar və siz xristian gürcülər də bizim qardaş türklər ilə və qəzada bütün başqa xalqların sayından artıq olan başqa müsəlmanlar ilə danışıqlar apararıq, -dedi,- sözünə əlavə edərək -Hər bir tərəfdən, Axalsixe dövrəyə alınmışdır. Bizim aramızda çoxlu acar, cavax və potsxovlular da vardır. Qələbə bizimlədir və ermənilərdən ötrü nahaqdan bir-birimizlə əlləşməyək, -dedi. Bu söhbət zamanı bizim arxamızda 60 nəfər silahlı atlı dayanmışdı. Başçıları Əfəndiyev idi. Ö.Faiqin bu sırtıq hərəkətindən müvazinətimi itirdim. Matraxı göyə qaldırdım. O, tezcə atını çəkərək zərbəni özündən rədd etdi. Bir dəqiqənin içində bütün bizim dəstəmiz və onun başçısı atı çaparaq düşmənin düşərgəsinə keçdi, elə orada xəndəklərə çöməlmiş üsyançıların arxasında durdu və mən dəstəmdən olan yeganə xristian Beridze ilə əks tərəflə üzbəüz qaldım. Artıq indi zahirən hər halda özünü saxlayan qəzəblənmiş Ö.Faiq itaətkar avazla mənə yalvarırdı: -Ay oğul, bu erməniləri niyə müdafiə edirsən? Onu bil ki, gürcülərin düşməni biz deyil, məhz elə onlardır,-dedi. Mən qəzəblənmiş və həddindən artıq qəmginləşmiş halda atlı dəstənin xəyanətkarlığına görə Beridzenin müşayiəti ilə geri şəhərə qayıtdım. Yarım kilometrə qədər məsafə boyu Ö.Faiqin özü öz ağ atı ilə məni yola salırdı. Burda xudafizləşərək bir-birimizdən ayrıldıq.
* Axalsixe körpüsünün başında erməni alverçilərinin zəlil etdikləri qadınlar və uşaqlar gözləyirdilər. Mən idarədə elə həmin saat Daşnaksütun partiyasının nümayəndə heyətini qəbul etdim. Onlar mənə dönmədən 350 nəfərin döyüş üçün çıxarılmasını bildirdilər. Amatda silah heç kimə lazım deyidi. 600 dəstə üzvləri üçün isə silah və paltar istədilər. Onların tələbini yerinə yetirdim. Odur ki, tezcə ermənilərdən ibarət bir vzvod yaratdım. Ermənilərin başçıları var idi, lakin onların ümumi rəhbəri olaraq Dünya müharibəsi zamanı «Müqəddəs Georgi» ordeninə layiq görülmüş p-k Kacaxidzeni təyin etdim. Bütün şəhər hərbi düşərgəyə çevrilmişdi. Bütün ticarət obyektləri bağlanmışdı və bütün sakinlər özlərini xilas etməyə çalışırdılar. Ermənilər bu məqam üçün çox arzu olunan çıxdılar və gürcülər və şəhərin köhnə hissəsində, Rabatda yaşayan yəhudilər də onlardan nümunə götürdülər. K-n Abaşidzenin gürcü zabitlərindən ibarət dəstəsi elə əvvəldən hazır idi. Qalada olan artileriyanın başında bir ukraynalı poruçik Masak və o birisi də polyak poruçik Karinski dayanmışdı. Həmin vaxtlar üç gürcü dəstəsi tam batalyona kimi artdı və onun başında «Müqəddəs Georgi» ordeni kavaleri p-k Kobeşavidzeni təyin etdim. İşi elə təşkil etdim ki, Axalsixeyə girə və onun tuta bilməyə idilər, onlar üçün baha başa gələ idi. Doğrudur, üsyançı qüvvələr bizimkilərdən dörd dəfə artıq idi, lakin onların artileriyası yox idi, yalnız iki topu var idi. Həm də onların başında nüfuzlu bəylər dururdu və onların hər bir dəstəsində Rusiyanın ordusunda zabit kimi xidmət etmiş azərbaycanlılar və Osmanlı təlimatçıları var idi. Artıq günəş qüruba enirdi, üsyançılar şəhərə tərəf gəlmirdilər. Bütün giriş-çıxış yolları onların əlində idi və bizim qüvvələr onların irəliyə doğru gəlməsini gözləyirdilər. Bütün gecəni səhərəcən düşmən intizarında keçirdik. Gecikdiyindən və əldə olunmuş məlumata görə onların sayı artdığından, səhər saat 5-də Borjom yolunda xəndəklərdə düşərgə salmış üsyançıların üzərinə k-n Abaşidzenin başçılığı ilə zabitlər dəstəsi ilk hücuma keçdi. Bu dəstənin arxasınca p-k Kacaxidzenin başçılığı ilə ermənilərin vzvodu, iki dəstə hücuma keçdi və cəmi iki saat çəkən mübarizədən sonra üsyançılar məğlub oldular. Ö.aiq Azğur tərəfə üz tutdu və orada özünün geriyə çəkilmiş qüvvələri ilə möhkəmlənmək istəyirdi. Elə həmin vaxtlar Abastuman istiqamətində p-k Kobeşavidzenin başçılığı ilə gürcü batalyonu hücuma keçdi və kvablianli-potsxovluların, acarların 2000-ə qədər silahlı insanını geri oturtdu və bir dəfəyə 6 kilometr geri çəkilməyə məcbur etdi. Uravel yasavulluğundan Axalsixeyə gələn müsəlmanların başında inquş Musakiyev dururdu. Minadze kəndi yaxınlığında körpünü tutmuşdu və irəli gələ bilmirdi. Burda ona qarşı Yese Vaçnadze ermənilərin iki dəstəsi ilə hücuma keçdi. Hücumdan əvvəl poruçik Masakın batareyası işə düşdü və Musakiyevin dəstəsi arxasında Minadze kəndini əzişdirdi. Burada da üsyançılar məğlub oldular və qaçıb dağlarda gizləndilər. Bununla iş bitmədi: düşmənlər geri çəkilirdilər, amma güc toplayaraq yenə Axalsixeyə gəlirdilər. Hər dəfə də məğlub olurdular. Axalsixenin alınması üçün mübarizə iki həftə davam etdirildi, lakin heç nə əldə edə bilmədilər. Xatırlatmaq istyirik ki, həmin vaxtlar Osmanlı qoşunlarının Zaqafqaziyaya, faktiki olaraq gürcü-erməni qoşunlarına qarşı mübarizə apardıqları bir vaxt idi.
* Nəhayət, Ö.Faiqin qara camaatı qəzanın özündə fəaliyyətə başlayaraq xristian kəndlərini tar-mar etdilər. Xristian kəndlərinin müdafiə olunması məsələsini özlərinin həll etməsinin lüzumu ortaya çıxdı. Misal üçün Ude kəndini göstərmək istəyirəm. Belə ki, bu kəndin sərəncamına iki ədəd top da göndərildi və bu kənd də müdafiə işinin öhdəsindən layiqincə gəlirdi. Azğur və Abastuman 4 ay ərzində əldən-ələ keçirdi. Müdafiə işini Cavaxetdə də həll etmişdim və oraya da xristian kəndlərinin müdafiəsini təşkil etmək üçün müvafiq hərbi təcrübəsi olan zabitləri göndərirdim. Məsələn, Saro kəndinin müdafiəsi zamanı p-k Kobeşavidze qətlə yetirilmişdir. Tiflisə heç cür köməklik göstərə bilmirdim və Zaqafqaziya komissarlığına daxil olan müsəlmanların təsiri ilə komissarlığın özü mənim istefamı və məsuliyyətə cəlb olunmağımı tələb edirdi. Zaqafqaziya hökumətinin bu guşəni tərk etməyim və xristian ilə müsəlman əhalisi arasındakı aramsız mübarizəni bununla dayandırmağım barəsində əmrini mən yerinə yetirmədim və öz məsuliyyətim ilə və təşəbbüsüm ilə bu guşədə gürcülərin müdafiə olunmasını davam etdirirdim. Tiflis Samsxe-Cavaxetdə nəyin baş verdiyini anlamırdı. Mənim üçün isə məsələ məlum və aydın idi: Məsələ bütün Mesxetə aid idi: o bizim əlimizdə qalırdı, üsyan Osmanlının cəsusları tərəfindən təşkil olunduğundan ora əgər Osmanlı daxil olurdusa, məqsədləri bu bölgənin Osmanlı ilə birləşdirilməsi idi. Buna görə də Azğurda Ə.Pepinov, general Arcevanidze və N.Karsivadzenin uzv olduğu Zaqafqaziya hökumətinin nümayəndə heyətini görəndə onlar məndən bu guşəni nümayəndə heyətinə təhvil verməyi tələb etdilər. Bu tələbi də mən yerinə yetirmədim və onlara rədd cavabı verdim. Narazı qalan nümayəndə heyəti Tiflisə qayıtdı və oradan artıq çılğın və qəti əmr gəldi: hesabat vermək üçün Tiflisə getməli idim. Əməkdaşlarımın xahişi və təkidi ilə bu əmri də yerinə yetirmədim və yalnız hesabatı göndərdim. Yuxarıda adı çəkilən şəxslərdən başqa bu guşədə Əsgərlər şurasının sədri poruçik Ziziquri köməklik edirdi. Məhz elə bu Ziziquri mənim hesabatımı Tiflisə apardı. Azğurda onu müsəlmanlar ələ keçirdilər. Əvvəlcə qulaqlarını kəsdilər, sonra sağ əlini və nəhayət, balta ilə başını qopartmışlar. Onunla birlikdə qulluqsularına, iki nəfər gürcü əsgərinə də əzab vermişlər. Bu,1918-ci il martın əvvəllərində baş vermişdir. Mən Axalsixedən dəstə ilə Azğverə getməyə məcbur oldum. Cinayətkarlara ciddi cəza vermək və yenə Borjoma getmək istəyirdim. Tiflisdə Zaqafqaziya hökuməti məndən çox narazı idi. Belə ki, bu hökumət belə düşünürdü: Tam hakimiyyəti bu guşədə bütün müsəlmanalara verməli idim. Arzu olunan namizəd kimi p-k Qacar nəzərdə tutulmuşdu. Hazırda o, artıq 8-ci musəlmanlar alayının hissəsi ilə Abastumanda möhkəmlənmişdi və Tiflisdə olan hökumətin də etimadını qazanmışdı. Mən isə onu etibarlı şəxs hesab etmirdim. Buna görə də məni də əvəz edəcək şəxs barəsində düşünürdüm. Belə bir şəxs I Dünya Müharibəsi qəhrəmanı, ən yaxşı süvari və böyük gürcü vətənpərvəri general Balo Makaşvili idi. Mən Tiflis hökumətinin təklifi ilə o şərtlə razılaşdım ki, Axalsixenin müdafiəsi, Axalsixe-Axalkalak və Potsxov tərəfilərinə sahiblik etmək general B.Makaşviliyə təhvil verilə idi. General Balo Makaşvili Axalsixeyə öz istəyi ilə gəlmişdi və mənə misilsiz köməkliklər göstərirdi. Zaqafqaziya hökuməti mənim təklifimi qəbul etdi. General Balo Makaşvili də mənimlə razılaşdı, vəzifəmi ona təhvil verdim, özüm isə Tiflisi quberniya komissarı vəzifəsinə getdim. Bir neçə ay keçdi, Gürcüstan müstəqilliyini bəyan etdi. General Balo Makaşvili yenə də Axalsixenin müdafiəsini davam etdirirdi. Bir dəfə də olsun Osmanlı zabit-təlimatçılarnın rəhbərliyi ilə yaradılmış yerli müsəlman dəstələri şəhəri ala bilmədilər. Tezliklə Gürcüstan hökuməti Batum sazişinə görə bütün Mesxeti və şübhəsiz, Axalsixeni də Osmanlıya güzəştə getməyə məcbur oldu. Osmanlının hərbi nümayəndəsinin bizim hökumətə qarşı etirazlarına, hədə və şikayətlərinə baxmayaraq tanınmış general Makaşviliyə bircə o qaldı ki, tam hərbi qaydaya görə, öz silahlı qüvvələrini Borjoma tərəf çıxartdı və hərbi əmlakı da özü ilə gətirdi. Mənim burda tez-tez xatırladığım camaatın başına nə gəldiyi maraqlıdır.
Mən Şərqi Gürcüstanda general-qubernator olanda general B.Makaşvilini Tiflis komendantı vəzifəsinə dəvət etdim. Sonra bir vaxtlar mən özüm işsiz qaldım, generalı da mənimlə xoş münasibətdə olan bir çox şəxslər ilə birlikdə vəzifədən azad etdilər. O, Azərbaycana getdi.
Azğverli Ə.Pepiqov həmin vaxtlar Azərbaycan Parlamentinin nüfuzlu üzvü idi. O, Rusiya zamanıda öz üzərinə götürdüyü Osmanlı işini əla yerinə yetirdi və Rusiya-Osmanlı razılaşması nəticəsində 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycana gələn qızıl ordunun başında dururdu. Elə Bakıda Azğverli Ö.Faiq də fəaliyyət göstərirdi, o, Azərbaycanın Polis direktoru idi. Bolşevikləşmiş Azərbaycanda general B.Makaşvilinin taleyini nə gözləyə bilərdi?! Onu bolşeviklər yaxalamışlar, əl-qolunu bağlayıb qayığa mindirərək dənizə buraxmışlar. Bakının «Qradonaçalniki» rotmistr Qudiyevi erməni kommunistlərinin tələbi ilə bolşeviklər güllələdilər. Tezliklə Gürcüstanı da qırmızı izdiham dalğası bürüdü və Ö.Faiqi Şulaverdə yaradılmış bolşevik hökumətinin üzvü kimi gördük. Həmin Şulaver hökumətində onun böyründə Gürcüstanın təsisçi iiclasında daşnakların rəhbəri Zori Zoroyants dayandı. Axalsixedə bir-birinin qatı düşməni Ö.Faiq və Zoroyants Gürcüstana qarşı... bu gün birgə oldular. Bilmirəm, bunun üçün Ö.Faiq nə vəzifə aldı, lakin Zoroyants Axalsixe İnqilab Komitəsinin sədri oldu. Axalsixe-Axalkalakda işləyən Osmanlı yanlısı olan bəylərin hərəsi bir yana dağıldı, çoxu Osmanlıya keçdi.
* Samsxe-Cavaxetdə inqilabın ilk vaxtlarında baş verən hadisələr qısaca olaraq belədir: Osmanlıların elə müharibənin ilk günündəncə kəşfiyyat aparatı əla təşkil olunmuşdu, panislamist-pantürkist zəminində bu işə gürcü müsəlmanları da cəlb olunmuşdu. Rusiyaya gürcü müsəlmanları nifrət edirdi, Gürcüstan dövləti mövcud deyildi və gürcü milli təbliğatı isə burada zəif idi, demək olar ki, heç mövcud da deyildi. Ermənilər və müsəlmanlar qarşı-qarşıya durmuşdular, onlar arasında barışdırıcı rolunu gürcülər oynayırdı. Lakin, gördüyümüz kimi, hər ikisi hər halda məsələ gürcülərə aid olan vaxtlar ona qarşı bigə hücuma keçirdilər. Bu hadisə çox mühüm, düşündürücü və qorxulu da idi. Lakin Gürcüstanın müstəqilliyinin bəyan edilməsi və öz dövlətlərinin yaradılması gürcü müsəlmanlarınnın ürəyini Tiflis tərəfə çevirdi. Gürcüstan hökuməti bu bölgədə muvafiq və qaydasınca siyasət həyata keçirsə idi, biz Sərvər bəy Atabəyin rəhbərliyi ilə baş verən ikinci böyük üsyanı başdan rədd edə bilərdik.
* Bu parçada Kvablianlı S.Atabəy xatırlanmışdı. O, bütün Samsxe-Atabəyliyində çox tanınmış və nüfuzlu Feyzulla bəyin oğlu idi. Feyzullanın özü Rusiyaya sədaqətli idi və Abastumandan böyük knyaz Georgi «Aleksandroviçiin» tabutunu əli ilə gətirəndə hüşsuz halda yerə yıxılıb. Sərvər Mesxetdə Osmanlıların cəsuslarının işini bəyənmirdi. Şəxsən mənimlə sıx dostluq münasibətində idi. Gürcüstanın müstəqilliyini qazanda ondan üz çevirərək başqa yolu seçdi. Bizim hökumətə qarşı üsyan da təşkil etdi, Axalsixeni də tutdu. Bu,Osmanlıya qarşı məhəbbətdən və ya da Osmanlı təmayülündən deyil, böyük torpaq sahibi Atabəyin yoxsullaşmasına səbəb olacaq, heç bir vəchlə məqbul olmayan aqrar islahatlardan irəli gəlirdi. Bu zəmində ona bir çox bəylər də qoşuldular. Doğrudur, bu ikinci üsyan da məğlub oldu və Atabəy də başını götürüb getdi başqa yerə getdi, lakin Gürcüstan bu ağıllı, savadlı və zəhmətkeş insanın yardımı ilə qalan nüfuzlu gürcü müsəlmanlarını öz tərəfinə çəkə bilərdi, Gürcüstanı möhkəmləndirə bilərdi, təəssüf ki, Atabəyn avantürasından sonra əmələ gələn çətinlikləri başdan rədd edə bilərdi.