"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 9

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 9 MƏDƏD ÇOBANOV

IX FƏSİL

AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASINDA
AD VƏ ADQOYMA ƏNƏNƏLƏRİ


Antroponimiyanın qədim və işlək terminlərindən bi­ri ad­­lar­dır.
Adların yaranma tarixi də, o adı daşı­yan xal­­­qın öz tarixi qədər qədimdir. İlk insan kol­lek­tivi - ailə və qəbilə meydana gəldiyi zaman, ailədə və qə­bi­lədə olan adamların - kişiləri, qa­dın­ları və uşaqları bir-birindən fərqləndirmək ehtiyacı duyul­muş və bu eh­­ti­yacı ödəmək üçün ailə üzvlə­rinin hərəsinə bir ad veril­mişdir. Deməli, adlar ilk insan kollektivinin tə­şəkküllü ilə əla­qə­­dar olaraq yran­ma­ğa baş­lamış və hə­min kollektivin inkişaf ta­rixilə birlikdə in­kişaf et­mişdir. Bu nöqteyi-nəzərdən insan kollektivinə xid­mət edən adlar da ictimai hadisədir. İctimaiy­yətdə, cəmiy­yətə xidmət edən insan adları­nın əsas vəzifəsi cə­miyyət üzv­lərinin birini digə­rin­dən fərqləndirməklə yanaşı, in­sanlar ara­sın­dakı ün­siy­yəti qaydaya salmaq­dan ibarətdir.
Azərbaycan antroponimiyasında da adqoyma ənənə­ləri qə­dim zamanlardan təşəkkül tapmışdır. Be­lə ki, Azər­bay­can xal­qı­­nın tarixi boyu ailədə öv­lad doğulub, aləmə göz açması hə­mişə sevinc, şən­lik və təntənə ilə qarşılanmışdır. Bu sevinc və şən­liklərdə isə yeni do­ğul­muş övlada ad qo­yurlar. Xal­qımı­zın tarixinə nəzər sal­dıqda aydın olur ki, ata-ana, qohum-əqrəba övlada ad qoyulmasına hə­mişə nik­bin münasibət bəsləmişlər. Onlar tarixən öv­­ladlarını müx­təlif dövrlərdə və müx­təlif şə­raitdə ad­qoyma məra­simləri və təntənələri dü­zəltmişlər. Bu adət-ənə­nə indi də xalqımız arasında ge­niş şə­kil­də yaşamaq­dadır.
M.F.Axundovun obrazlı dili ilə desək, “Sağlıqda xal­­­­­­qın sevimlisi və öldükdən sonra adı tarixin bəzə­yi ol­­maq dün­yada ən böyük səadətdir”. İnsan həya­tı­nın ilk səadəti isə ona verilən şəxsi adı ilə başlanır və hə­min ad ona ömür­lük xidmət edir. Odur ki, yeni do­ğulan övlada ad qoy­­mada yüz ölçüb, bir biçmək la­zım­dır ki, ona cəmiy­yətin ənənəsinə münasib məz­­mun­lu və əhəngdar ad veril­sin. Çünki «insa­nın gərək hər şeyi gözəl olsun: üzü də, pal­tarı da, qəlbi də, fikir­ləri də» (A.P.Çexov), hətta, adı da. İndo­ne­ziya atalar sözündə deyildiyi kimi “Pələng ölür - dərisi, fil ölür - sü­mü­­yü, insan ölür adı qalır”.
Makedoniyalı İskəndərin təbirincə desək, “Kişi­dən ya­di­­gar övlad deyil, xeyirli əməl və yaxşı ad qa­lar”.
XII əsrin Azərbaycan şairi, poeziya bahadırı Ni­zami Gən­cəvi yazır:

“Gecəni, gündüzü çox vermə bada,
Yaxşı ad uğrunda çalış dünyada”.

Burada “ad” sözü həm həqiqi, həm də məcazi mə­nada iş­lədilmişdir. Həqiqi mənada, o ad yadigar qala bi­­lər ki, o məz­­munlu və ahəngdar olsun. Belə adlar is­tər tarixilik ba­xımdan, istərsə də müasirlik baxımdan “şah adlar” sə­viy­yəsinə yüksələ bilər.
Buna görə də, valideynlər öz övladlarına ad se­çər­kən adın ifadə etdiyi məna və məzmunu, onun cə­miy­yətin zöv­qü­nə nə dərəcədə uyğun olub-olma­ma­sını çə­tin­lik çək­mə­dən müəyyən etməlidirlər.
“Qədim aləm heyran edicidir. Onun həyatında dahi­lik, alicənablıq, fədəkarlıq rüşeymi var. Çünki onun hə­yatının əsasını şəxsiyyətin əzəməti, toxu­nul­­mazlığı, ləyaqəti təşkil edir” (Belinski).
Yüksək estetik zövqə və mədəni inkişafa malik olan xal­­qın özü kimi adı da ahəngdar, mənalı, bədii və məz­munlu olmalı­dır. Çünki şəxsi ad estetik ka­te­qo­ri­ya­ların il­kin bü­növ­rə­sini təş­kil edir. Bu mə­nada, de­mək olar ki, indi xal­qı­mız arasında bə­dii ya­ra­dıcılığın yeni bir növü - adya­rat­ma (antropo­ni­m­yarat­ma) amil­lə­ri formalaşmışdır.
Şəxsiyyətin mənəvi inkişafı, onun mədəniyyəti və əxla­qının yüksəldilməsi, cəmiyyətin hər bir üz­vü­nün vətən­daş­lıq və siyasi yetkinliyinin möh­kəm­ləndirilmə­si məsələ­ləri xal­qı­mızın daim diqqət mər­kəzində ol­duğu kimi, insan­la­rın mənəvi həya­tın­da ilkin hədiy­yə­si olan adları da cəmiy­yət üzv­ləri­nin estetik zöv­qünü oxşamalıdır. Xalqımı­zın bu müdrik mü­la­hizəsi məişət estetikasının bir kateqo­riyası olan xüsusi adlar­da da, xüsusi antro­ponim­lərinin Him­ni fi­losof və şair Rafiq Zəka Xan­danın “Qoy­mayaq” şeirin­də öz gözəl bədii əksini tap­mışdır:


Körpə gözəl müjdədir, doğmalara, yadlara!
Ölkədə yol verməyək xalqa yasaq adlara.
Gülməli ad qoymayaq, gül kimi övladlara,
Kombayn, Obkam, Zayom, Firma, Parad qoymayaq,
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Ay kimi oğlan ki, var, olmasın Ayxan neçin?
Gün kimi qız nurlanıb, gəlməsin Aydan neçin?
Ya deməyək Ayxanım, Aydəmir, Aydan neçin?
Ya neçin Aysel, Günel, Layla, Suad qoymayaq?!
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Qonşumuzun oğluna bəxti bir övlad verib,
Zalımın oğlu qıza Parkomuna ad verib.
Beyninə batmış bu söz ağzına bir dad verib,
Yersiz inad sahibi etsin inad qoymayaq,
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

El-obanı duymayan əcnəbi ad uydurur,
Anlamayır, arxada ənənə, kök, soy durur.
Uf demədən sarsaq ad körpələrə qoydurur,
Cərgəmizə lağlağı, fitnə-fəsad qoymayaq,
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Dildə gəzir sözləri xalqına aşiqlərin,
Sevgili Cəfərlərin, sevimli Müşfiqlərin.
Adlarına göz qoyaq andına sadiqlərin,
Biz niyə Elxan, Səhər, Yaxşı, Polad qoymayaq?
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Doğma ad örnəkləri çıxmalıdır ortaya:
Göyxan, Ərol, Yerduran, Aypara, Ölkəm, Qaya!
Yaş kağızı dolduran bunları almır saya,
Kim deyir, azmışlara azca savad qoymayaq?!
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Ay camaat qandıraq bir para hissizləri,
Varmı gülünc adları vadar edən bizləri?!
Öz dilimizdən alaq qəlbə yatan sözləri,
Ad yerinə özgədən gəlmə sayad qoymayaq,
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Körpə oyuncaq deyil, körpəyə hörmət qoyaq,
Yurddaşımızdır sabah, şanına qiymət qoyaq.
Bir təzə ad tapmasaq, Natəvan, İzzət qoyaq,
Kəblənisə qoymayaq, Məşədi İbad qoymayaq,
Məsxərəyə qoymasın onları yad,qoymayaq!
Gül kimi övladlara gülməli ad qoymayaq!

Adqoyma ənənəsinin himni kimi səslənən bu poe­­tik par­çada ailənin müjdəsi olan övlada ahəng­dar, saf və sə­mimi mənalar bil­dirən adlar verilməsi problemi öz bədii və ge­niş əksini tapmışdır. Bu hamının ürəyindən xəbər ve­rən Himndir. Çünki “Uşaq evin gülüdür”, “Uşaqlı evdə hər gün toy-bayramdır”, “Uşaq qığıltısı ən gözəl musiqi sə­da­sıdır”, Evin gü­lü­nə, toy-bayram sahibinə isə gül kimi zərif, incə, lətafətli, ahəngdar və gö­zəl, adlar qoyul­ma­lıdır. Ad­larda gözəllik anlayışı çox geniş mənaya ma­lik ol­ma­lıdır. Çünki adlar xalqın həyat hadisələrinə, in­sana münasi­bə­tin­də özünü təza­hür etdirir. Adlarda “gö­zəllik anlayı­şı, xalqın es­tetik ideyası, ülvilik, qəh­rəmanlıq” və s. üzvi sü­rətdə ya­xın­dan bağ­lıdır.

Advermə prosesində hər bir valideyn və ya ad seçən şəxs aşa­ğıdakı cəhətlərə diqqət yetirməlidir:
1. Ad (antroponim) dilimizin ahəndar səslənən, gö­zəl­li­yi və zə­rifliyilə fərqlənən sözləri əsasında düzəl­dil­­məli­dir.
2. Ad ifadə etdiyi məna və məzmun etibarilə ha­mı­nın mənəvi zövqünü oxşayan sözlər əsasında dü­zəl­dil­məlidir.
3. Ad, əsasən, sadə kök sözlər əsasında düzəl­dil­mə­li­­dir. Çün­ki müasir mərhələdə xalqların bir-bi­rilə si­ya­si, iqti­sa­di, mə­dəni və başqa münasi­bətlərdəki ya­xın­­­­lığı on­ların adlarının da başqa bir dilə keç­mə­sinə ge­­niş imkan yaradır. Bu əlaqələr ayrı-ayrı xü­susi ad­la­rın (başqa bir xal­qın) istifadə edil­məsini, on­ların trans­lite­rasiya­sını asan­laşdırır.
4. Ad gözəl və zərif olmalıdır. Advermə təntənə­sin­də xal­­­qımızın gözəl bir kəlamı da unudulma­ma­lı­­dır: “Adı gö­zəl ola­nın, özü də gözəl olar”. Çünki ad vali­deynlərin öv­ladlarına ver­diyi ilk və həm də ömürlük hədiyyədir. Ola bi­lər ki, həmin adın sahibi gələcəkdə valideynin ilk hə­diyyəsi - şəxsi adı ilə ədə­biy­yat, elm və mədəniyyət tari­xində əsrlərlə ya­şa­maq iqtida­rı­na ma­­­­lik olacaqdır. Bu za­man onun adı fəaliy­yətinin məz­­­­mununa uy­ğun olar və ha­mı tə­­rə­findən sevilə-se­vi­lə xatırlanar... Buna gö­rə də, evin gü­lü­nə-övlad­lara komik və gülməli adlar qoymaq ol­maz.
Bəzi valideynlərimiz elə bil qəsdən övladlarına mü­na­sib olmayan, mənaca komik, ahəngdar səslən­mə­yən adlar seç­məklə antroponimiyamızın təbiə­tini və gözəl­liyini kor­la­maq istəyirlər. Buna isə müasir inkişaf et­miş cəmiy­yəti­miz­də yol vermək ol­maz. Ona görə ki, ant­ropo­nimi­yamı­zın zənginliyi və ahəng­­­dar­lığı, dili­mi­­zin təmiz­liyi, zəngin­liyi və gö­zəlliyi demək­dir. Baş­qa sözlə desək, Ad xalqı­mızın yüksək mə­dəniy­yətə ma­­­­­lik yet­kin­liyi deməkdir. Odur ki, adların gözəlliyi və ahəng­darlığı ke­şiyində bütün valideynlər, ziyalılar, yazıçılar, alimlər və bütün xalq dur­malıdır. Bu, ümu­m­­xalq əhəmiyyətli döv­­lət işidir, tarixi ka­te­­qori­ya­dır. Ada laqeyd müna­sibət bəs­ləmək ol­maz...
Hörmətli valideynlər, gəlin ada (antroponimə) adı da­­­şı­yan gül balalara belə hörmətsizlik etməyək, onları ucuz tu­tub yerli-yersiz sözlərlə adlandırma­yaq. Axı, valideyn üçün ad, övlad adı hər şeydən qiy­mətli ol­malıdır. Çünki övladın adı valideynin da­xili aləminin və mənəvi qüv­və­tinin ifadəsidir, vali­deyn öz xoş təəs­sü­ratını, gələcək xə­ləf­lərinin xoş­­bəxt­liyini, cəmiyyət üzv­ləri arasıdakı mövqe­yi­ni əv­­­vəlcədən düşünməli və övladına ad ver­məlidir. Va­li­deyn ad vasitəsilə övlad­ı­nın qəlbinə yol tapır, çünki ata-ananın övlada ilk hə­diyyəsi olan adlarda özünü biru­zə ve­rir. Buna görə də, adı se­və-sevə seçib iş­lətmək lazımdır. Unutmamalı ki, ad dildə nitq fəa­liy­­yəti ilə yaxından bağ­lı­dır. Adsız (an­t­­ro­po­nim­siz) insanlar ara­sındakı ünsiy­yə­ti tə­səvvür et­mək olmaz.
Hər bir valideyn yeni doğulan övladlarına ad ve­rər­kən öz Ana dilinin lüğət tərkibini, onun antro­po­nim­­­yaratma xü­susiyyətini, sözlərin leksik-seman­tik cə­­hət­lərini nəzərə al­ma­lıdır. Əlbəttə, bü­tün dillə­rin söz eh­ti­ya­tı eyni olmadığı ki­mi, adyarat­ma im­kanları da eyni də­rəcədə ola bilməz. Bəzi dil­lərin, o cümlədən, Azər­bay­can dilinin ad­­yaratma im­­­kanları çox zəngin və rən­ga­rəng olduğu kimi, bəzi dil­lərin adqoyma im­kan­ları isə zəif və bəsitdir. Adyaratma im­­kan­larına görə, şüb­­həsiz ki, bi­zim Ana di­limiz bi­rin­cilər sırasına da­xil­­dir.
Azərbaycan xalqının mədəniyyəti və elmi tari­xin­­də mü­hüm rol oynamış Orta əsrlər Şərqində bö­yük en­sik­lo­pe­diyatçı alim, görkəmli filosof kimi şöh­rət tapmış Nəs­rəd­din Tusi də “Əxlaqi-nasiri” əsə­rində xalqımız ara­sında ya­­­­yılmış olan ad­qoy­ma ənə­nələrilə əlaqədar olaraq yazırdı: “Uşaq ol­caq, ilk növbədə, ona yaxşı bir ad qoymaq la­zım­dır. Na­mü­nasib ad qoysalar, bütün ömrü boyu bundan dil­xor olar, qanı qaralar”. Gör­kəm­li alimin bu kə­la­mına hamı riayət etməlidir. Çünki ye­ni doğul­muş öv­lad gə­­lə­cək cə­miyyətin fəal üzvlə­rin­­dən biri ol­ma­lıdır. Onun adı isə cə­miyyət üzvləri ara­sında ahəng­dar və mənalı səslənməli, onu dilxor et­mə­mə­lidir.
Axı, unutmamalıyıq ki, insanlara verilən adlar şər­­ti ol­sa da, ömürlükdür; yəni onu daşıyan adam nə qədər yaşasa, hə­min ad da ona xidmət edir. Buna görə də, ay­­­rı-ayrı şəxs­lərin adı, ata­sının adı, soy adı və hətta, elm və ədə­biyyat xadimlərinin qə­bul et­diyi ədəbi tə­xəl­lüslər də hamı üçün rəsmidir; onlar dövlət tə­rə­fin­dən qeydə alınır, qo­runur, müxtəlif rəsmi sənəd­lər­də, o cüm­­lədən, pasport, vəsiqə və şə­hadət­namə­lərdə öz sa­­bitlik, müs­­­­təqillik və to­xu­nul­maz­lıq hüqu­qu­nu daim sax­­la­yır.
Yeni doğulan övladlara adqoyma mərasimində bir mə­sə­ləni də yaddan çıxarmaq olmaz. Bu da, ondan iba­rətdir ki, adqoyma prosesi dərketmə və öy­rənmə pro­sesi ilə ya­xın­dan bağlıdır. Övlada (yeni doğulan uşa­­­ğa) müsbət mə­nalı və ahəngdar səs­lə­nən gözəl ad seçmək bacarığı da bi­la­və­si­tə dili, di­lin lüğət tərkibini və qayda-qanunlarını də­rin­dən bil­mək, ondan təcrübi şəkildə istifadə etməkdən iba­­rət ol­malıdır. Məhz buna görə də, hər bir ad dilin lüğət tər­kibinin daxili im­kan­ları hesabına yaradılmalıdır... Baş­qa sözlə de­sək, yeni do­ğulan uşağa adseçmə zamanı Adın ümu­­mi mə­nası və müasirliyi-xəlqiliyi mütləq nəzərə alın­ma­lıdır...
Dinin hakim olduğu dövrlərdə isə belə şəxsləri mol­lalar və axundlar əvəz etmişlər. Hər hansı bir ailə­də uşaq do­ğulanda valideyn ona ad qoydurmaq üçün mol­lanın ya­nına gedər, əvvəlcə kitabın (Qura­nın) üstü­nə nə­zir qo­yar, sonra isə gəldiyi mətləbi mollaya bə­yan edərdi. Molla da kitabını açar, orada rast gəldiyi ilk adı uşağa qoymağı məs­­ləhət gö­rərdi. Valideynlər isə mollanın kitab­dan (Qu­ran­dan) qoy­duğu adı mü­qəd­dəs he­sab edərdilər.

Müsəlman ölkələrində dinin hökmran olduğu bir dövr­­də Allaha inanmaq, “Allahdan başqa sitayiş edi­ləcək bir mə­­bud yoxdur” ifadəsinin hamının di­lində əzbər olduğu za­man Allaha inamı daha da artırmaq məq­sədilə hakim sin­fin nümayəndələri və ruhanilər öz mənafeləri naminə öv­ladlarına Allah və peyğəm­bər­lə­rin adını qoyardılar. Bu məq­sədlə də “mömin mü­səl­manlar” “Allahın ən gözəl ad­larının” siyahısını düzəl­t­mişlər: bu siyahıda (“Allah” adı da daxil olmaqla) tam 100 ad vardır.
“Daha sonrakı zamanlarda Allahın adlarını tədqiq edən müsəlman ilahiyətçıləri (ehtimal ki, xristian ila­hiyyatının təsiri ilə) bu adların altında gizlənən at­ri­butları (sifətləri) ax­tarmağa vadar oldular. Bu da Azər­baycan antro­po­nimi­yasında yerli adlarla ya­naşı, bir sı­ra alınma adların mey­da­na gəlməsinə və bir qrup ad­la­rın tərkibində “Allah” sö­zü­nün işlənmə­sinə səbəb ol­muş­dur. O cümlədən, Allah­qu­lu, Allah­verdi, Allah­ve­rən, Allahyar, Əbdülvahab, Əb­dül­­va­hid, Əbdül­qə­dir, Əb­dülsəməd, Əbdülrəh­man, Əbdül­kə­rim, Əb­­dül­ra­him, Ağakərim, Əm­rul­la, Nəsrulla və s. Bu ant­ro­­po­nim­lərin tərkibindəki Vahab,Vahid, Qədir, Rəhim, Sə­məd, Rəh­man, Kərim “Allahın ən gözəl adla­rı”ın­dan bi­rini qo­yardılar. Bəzi geri qalmış din­dar vali­deyn­lər isə mol­lanın kitabdan (Qurandan) qoy­­duğu be­lə adları mü­qəd­dəs hesab edər və yeri gəldikcə mən uşa­ğıma “ki­tab açdı­rıb” ad qoydur­mu­şam, -deyə “lov­ğala­nır­dı”. Yaşlı nəs­lin nü­ma­­yə­n­dələri olan belə vali­deyn­lərə in­di də tək-tək rast gəlmək olur. Bu hal, demək olar ki, öl­kəmizdə Sovet ha­kimiyyəti quru­lana qədər geniş şə­kil­də davam et­mişdir.
Bu ənənə bütün müsəlman Şərqində olduğu kimi, türk xalqlarının, o cümlədən, azərbaycanlıların da tari­xən adət-ənənəsinə çevrilmiş və VII əsrin əvvəl­lərin­dən islam dini ilə əlaqədar olaraq davam et­mişdir. XX əsrin 30-40-cı il­lərində başqa xalq­larda ol­duğu ki­mi, azərbaycanlılar ara­sında da əsa­sən şəhər­lərdə öz uşaq­larına Avropasayağı ad­lar qo­yur­dular: Elvina, Elita, Jas­men, Esmiralda və s.
Bu, hər şeydən əvvəl, Avropa ölkələri yazıçıla­rı­nın əsər­­­lərinin kütləvi şəkildə Azərbaycan dilinə tərcü­mə­si, ki­no­film­lə­­rinin nümayişi, mədəni-turist əlaqələ­rinin güc­lən­mə­si və s. ilə əlaqədar idi.
Azərbaycan antroponimiyası üzərində tarixi as­pekt­­də apar­­dığımız müşahidələr belə nəticəyə gəl­mə­yə im­kan ve­rir ki, artıq, 50-ci illərdən sonra vali­deyn­lər öz övladla­rına ad seçməkdə müstəqil hərə­kət edir və di­­limizin öz ahəng­dar və məlahətli söz­lə­ri əsasında ad­ya­­ratmağı üstün tut­muş­­lar. Bir söz­lə, “gəncliyin nü­ma­yəndələrinin adlan­dırıl­ma­­sın­da ye­nilik çaları olan ad­lara meyl daha çox hiss olu­nur”.
Əlbəttə, bu işdə yeni doğulanlara adların seçilmə­sin­də dövrü mətbuatın, bədii ədəbiy­yatın və ziyalı küt­lə­si­nin ro­lu­nu, xalqımızın mədəni inkişafı ilə əlaqədar ola­raq, bir sıra ictimai yerlərə, o cüm­lədən, şənlik ev­lərinə, kafelərə, ma­ğa­zalara, teatr­­lara və s. Səadət sa­rayı, Lalə və Nərgiz kafe­lə­ri, Təranə mağa­zası. Na­tə­van klubu və s. kimi gözəl və məzmunlu adların ve­ril­məsi də böyük rol oy­na­mış­dır.
1968-ci ildə SSRİ Ali Sovetinin nigah və ailə haq­­qında qəbul etdiyi və sonralar isə müttəfiq Res­pub­li­ka­ların Qa­nun Məcəlləsində öz əksini tapan qə­rara əsa­sən valideynə öz zövqünə uyğun olaraq, övladına ad seç­mək hüququ ve­ril­mişdir. Bu hüququ qiymət­lən­dir­mək və ondan cəmiyyət və övlad qar­şısında mə­su­liy­yətlə istifadə etmək lazımdır. Təəssüf ki, validey­n­lərin müəy­yən qrupu bu sər­bəstliyin ma­­hiyyətini və mə­­su­liy­yətini başa düşmür. Adqoy­mada “ori­­jinallıq” xa­ti­­­rinə övladlarına necə istəsə, elə də, ad qo­yur. Oğ­la­na Sputnik, Diferensial, qıza Raketa, Sulfidin, Oy­­san­dıx, Nöqtə, Qalet, Şaqalad, Tarix və s.
Bəli, valideynlər isə övlad mənimdir, necə istəsəm elə də ad qoyacam, deyərək cəmiyyətin ümu­­mi adət-ənə­nəsini pozur və hətta, uşağına məi­şətə uyğun ol­ma­yan gülünc ad­lar qoyurlar...
Sovet hakimiyyəti qalib gəldikdən sonra ölkə­miz­­də ge­niş məktəb şəbəkəsi təşkil edilir, sa­vad­sız­lıq ləğv olu­nur, bö­­yük ziyalılar ordusu yara­nır, qə­zet və jurnal, müxtəlif si­yasi və bədii ədəbiy­yat, ra­dio və televiziya verilişləri xal­qı­mızın məişə­tində özü­­nə geniş yer tapır. Bu da xal­qımızın məi­şə­tində özü­nə yer tapan adqoyma mərasim­lərində dəyi­şik­liklər edilməsinə səbəb olmuş­dur. İndi də yeni do­ğu­lan uşağa adqoyma məra­simi və yaxud ad günü sevinc və şad­lıqla qeyd olunur. El-oba adətinə görə yaxın-uzaq ta­nış­lar, qo­­humlar yığılıb gə­lir, ailəyə gözaydınlığı verir. Məclis qurulur, şənlik edir, şirni paylayırlar... Məc­lisdə­kilər uşağa (oğlana və ya qıza) müasir həyat və məi­şətlə səsləşən yeni mənalı və ye­ni məzmunlu gözəl bədii adlar qoyurlar. Çün­ki “Uşaq evin gülüdür”. Bu işdə ziya­lıları­mızın, xü­su­silə, müəllimlərimizin də yaxından iştirakı vacibdir.
Bu münasibətlə, C.Cabbarlı, hələ, 1925-ci ildə “Mol­­la Nəsrəddin” jurnalının 44-cü nömrəsində “Ta­ri­xi ad­lar” baş­­lığı ilə çap etdirdiyi məqaləsində yaz­mış­dır:

«Bir çox qohum-qardaşım və dost-aşna­larım hə­mi­şə uşaq­­ları olanda yanıma gəlib deyirlər ki, sən köh­nə ya­zı­çısan, bilirsən uşaqla­rı­mı­za nə ad qoyaq.
Doğrudan da, uşağa ad tapmaq, uşağın özünü dün­yaya gətirməkdən çətindir. Bunda işimiz yox.
Bir tərəfdən yuxarıdakı səbəbi nəzərə alıb, bir tə­rəf­dən də azəri (Azərbaycan. -M.Ç.) ədəbiyyatına bir xid­mət ol­maq üçün otuz ildən bəri çəkdiyimiz zəh­mət­lər və çalış­maqların nəticəsində adlar haq­qın­da qa­zan­dı­ğım müvəffə­qiyyətləri bu gün “Molla Nəsrəd­din” sə­hi­fələrində çap et­di­rəm və gümanım budur ki, mə­nim zəhmətimi hamı alqış­layacaqdır.»
Yuxarıdakı qeydlərdən göründüyü kimi, C.Cab­barlı ad­ya­ratma və adseçmə sahəsində də fəa­liy­yət gös­tər­miş və ye­ni doğulan övladlara adqoy­ma işin­də vali­deynlərə qiy­mətli məsləhətlər ver­miş­dir. Deməli, “C.Cab­barlı şəxs ad­ları məsələ­sinə çox cid­di yanaş­mış, ona xüsusi diqqət ye­tir­mişdir. Ya­zı­çının şəxs adla­rına mü­nasibəti onun bə­dii ya­ra­dı­cı­lığında daha aydın nə­zərə çarpır”. Bu cəhətdən, C.Cabbarlını bədii ədə­biy­yatı­mız­­­­da ya­ra­dılan şəxs ad­ları qalereyasının pio­ne­ri he­sab etmək olar.
Adqoyma ənənələrinə müasir bədii əsərlərimizdə də tə­sadüf edirik. Məsələn, Əlibala Hacızadənin “Əfasən­siz il­lər” romanında belə bir epizodla qarşı­laşırıq:
Əhə­dullanın səkkiz qızdan sonra dünyaya gələn oğ­luna zi­yalı Elməddin ad qoyur.
“Elməddin alnını qaşıyıb:
-Vətənyar qoyuram təzə vətəndaşın adını, -dedi.- Qoy Vətən ona, o da vətənə yar olsun, Əhədulla. Ne­cə­di, xo­şu­na gəlir?
-Vətənyar! -deyə ata sevinclə təkrar etdi bu qə­şəng adı.
-Gözəl isimdi, dilinə qurban olum”.
Əlbəttə, uşağa ad qoyarkən tələsmək lazım deyil. Uşa­ğa elə ad qoymaq lazımdır ki, o, evdəki şənlik ki­mi gözəl və qəşəng olsun, adı daşıyan şəxsə şən­lik, xoş­­bəxtlik və se­vinc gətirsin, onun başqalarının yanın­da utanmasına və alçaldılmasına səbəb olma­sın. Yəni, uşağa ad seçərkən onun mənasını və eti­mologiyasını da unutmaq olmaz. Çünki bəzən ad ahəngdar səslənsə də, məna cəhətdən cə­miyyətə və məişətə uyğun gəl­mir. Həmin adı daşıyanın alçaldıl­masına səbəb olur.
Uşağa ad qoyarkən bir cəhəti də yaddan çıxar­maq ol­maz. Yəni, övlada elə ad qoymaq lazım­dır ki, həmin adı uşağın nə atasının, nə anasının qohumları və nə də yaxın qon­şu­ları daşısın. Çünki bir nəsildən və ya qə­bildən olan adaşlar eyni (eyni adlılar) bö­yü­yüb bo­ya-başa çatanda, oxuyanda istehsalatda işlə­yəndə və digər rəsmi yerlərdə bir-birilə qarışdırıla bi­lər. Buna görə də, bir məhəllədə, bir kənddə, ya­xın qohumlar ara­sında olan bir şəxsin adını bir ne­çə uşağa vermək­dən çəkin­mək lazıımdır. Çünki bir mə­həllədə və ya bir si­nifdə iki-üç adaş - Ədalət, Həqiqət var­sa, onları bir-birindən fərqləndirmək üçün onlardan birinə ləqəb qo­yulur. Lə­qəb­lər isə, əsa­­sən, məzmunsuz və komik olur. Bu da, o adı da­şıyan adamın şəxsiyyətinin alçal­dıl­masına sə­bəb ola bilər.
İndi valideynlər öz övladlarına elə adlar qoyurlar ki, eşit­­sən inanmazsan. Elə adlar ki, bəziləri “gül­məli”, bə­ziləri “ağlamalı”, bəziləri “cəlbedici”, bə­ziləri də ta­ma­milə ko­mik, qəliz və mənasızdır. Bəzi valideynlər öz uşaqlarına Al­­lahşükür, Furqon, Fun­qalet, Kiçik­xa­nım, Balaca, Şa­qalat və s. kimi məz­munsuz, komik təh­­qiredici, heç bir mə­­na ifadə et­məyən adlar qoyurlar. Belə adlar Azər­bay­ca­nın hər yerində vardır. O cüm­lə­dən, “Bakıda Kiçik­xanım, Cəbrayılda So­ğanverdi, Cə­­­­lilabadda Duxi, Zər­dab­da Cəl­lad, Qa­zaxda MTC, Raz­bor, Vayna; Qasım İsma­yılov­da San­dıq; Ağsuda Fın­dıq, Qut­qa­şen­də İstəməz, Lerikdə İste­fa, Varta­şen­də Nar, Yev­laxda Xəzəl, Saatlıda Ax­talı, Göy­çayda Ko­­m­i­ssiya, Stepanakertdə Angina, Sal­yanda Qabni­sə” ki­mi qəribə adlara rast gəlmək olur.

Həmçinin, Bakı şəhərində oğlanlara Vostok, İt­ti­faq, Sü­rat, Əlif, Dürxan, Fətullah, Atabala, Xu­da­ba­xış, Bo­zay, Adış, İzafə, Ağababa, Qismət, Ak­tiv, Mə­lik­baba, Bəyverdi, Əliverdi, Şahgəldi, Məsi və qızlara Fai­zə, İlahə, Dostubəy, Hafizə, Gəlin­xanım, Yaxşı­xanım, Mü­­lin­cəlxan; İmişli ra­yonunda qızlara Şoka­lad, Ağ­dam ra­yonunda qadınlara Bax­­­şeyş, Qutqaşen rayonun­da ki­şilərə Siyah, Beyləqan ra­yonunda qadın­lara Zafta, Fü­zuli rayonunda Şəmi (Şə­mi­yev), Saatlı rayonunda oğ­lanlara Əliqismət, Neftçala ra­yonunda Öl­məz, Sum­qa­yıtda Abusət, Nahid, Cəlilabad ra­yo­nun­da Al­lah­şü­kür, Təzəxan, Qu­sar rayonunda qızlara Solidə, Xaç­maz ra­yo­nunda oğlanlara Beyrut, Xəzər­baba, Bala­kən rayo­nun­da oğlanlara Möminat, qadın­lara Şəhri, Şama­xı ra­yo­nunda qızlara Zərəngiz və s. kimi adlar ve­ril­mə­sinə təsadüf olunur.Bu qrup adlara Gürcüs­ta­nın Bor­çalı zo­nasında, o cümlədən, Mar­neuli rayo­nun­da oğ­­lanlara Sa­­vad, Gümə, Dmanisi (Baş­ke­çid) ra­yo­nun­da oğlana Ar­tıq, Suddar, qızlara Oysandıx, Əs­­kik, Fi­qura, Ray­kom; Bolnisi və Laqo­dexi rayon­larında oğ­lanlara Po­bed, Məti, Maşallah və İnşallah, Qarda­bani (Qarayazı) ra­yonunda oğlanlara Hökmdar, Döv­lətdar, Şahindar, Sovetəli, Deputat, qızlara Qalet, Kon­fet; Te­lavi rayo­nunda isə Çəpər kimi qəribə ad­lar qo­yul­ma­sına rast gəl­mək olur. Bu qrup adlar isə uşaq­lar bö­yüyüb boya-ba­şa çatıb, ic­ti­maiyyətə daxil ol­duqda is­tər-istəməz onun komik və gülünc vəziyyətə düş­mə­sinə, ona ko­mik və is­teza ilə yanaşılmasına; digər tə­rəfdən isə belə adları müəyyən bir ifadə və ya cümlə da­xilində iş­lət­dikdə məna və məzmunun qəlizlən­mə­sinə və çətin ba­şa düşülməsinə səbəb olur. Məsələn, “Ki­çikxanım on­dan ki­çik­dir. Soğanverdi soğan aldı. Duxi saçına du­­xi tökürdü. Cəllad cəllad kimi hərəkət etdi. Sandıq pulu san­dığa qoydu. Fındıq bazardan fın­dıq aldı. Vayna müha­ribəyə getdi. İs­tə­məzi çox istə­yirəm. İstefa istefa ver­di. Narın toyu oldu. Xə­zəl xə­zəli təmizlədi. Komi­ssiyanı ərə verdilər. Rəhbəri kən­də rəhbər seçdilər. İx­tiyarın bu işə ixtiyarı yox­dur. Şo­­kolad şokolad aldı. Savad savadsız idi. Gü­mə gü­mə­yə dər­man vurdu. Ar­tı­­ğın pulu artıq ol­du. Oy­san­dı­ğın na­ğılı bizi oy­sandırdı. Əskikin pulu əskik oldu. Fi­qu­ranın fiqurası yax­şıdı. Ray­­kom ray­ko­ma getdi. Ma­şal­lah olsun, Maşal­lahın oğlu böyü­yüb. İn­şallah, İn­şal­lah da gəldi. Öl­kə­nin hökm­­­­darı Hökm­dar­dır. Qalet ma­ğazadan qalet aldı. Kon­­fet konfet ye­yirdi. Deputatı de­putat seçdilər. Çə­pər çə­pər çə­kir­di və s. ki­mi ifa­dələri və cümlələri eşi­dəndə söh­bətin nədən get­diyi an­laşılmır, ad sahibi xə­calət çəkir, belə ad­la­rı eşi­dən və dinləyən isə həmin adların “ixtira­çı­lar”ına nif­­rət edir.
Bəzi valideynlər isə, guya adların bir qrupunun köh­nə­lib, dəbdən düşməsini bəhanə edərək uşaqla­rına “ye­­­­­ni” adlar qoyurlar. Məsələn, “Artel, Traktor, Mə­ru­zə, Zinhar, Daxıl, Zərbə, Maçan, Matan, Kə­niz, Su­max, Nıqa, Kürsü, Fə­rənisə, Sədr, Dəsta­vuz, Fak­tu­ra, Ses­siya, Bulvar, Balıq, Sifon, Fabrik, Kas­sir; Əri­zə, Əsər, Nöqtə, Məktub, Rayon, Rəqəm, İn­teres, Sap­yor, Şər­bala, Mülkədar, Alver, Ailə, Go­muş, Angina”. “Tra­k­­­­­­tor, Kombayn, İdarə, Ko­man­dir, Sədr, Sul­fidin” ki­mi adları övladlara qoymaq və onları yaşatmağa eh­tiyac yoxdur. Çünki belə adlar uşaqlar ara­sında nara­zılıq doğurur, uşağın ələ salın­ma­sına, gülünc və komik vəziyyətə düşməsinə sə­bəb olur. S.Marşak bir şei­rində belə adlara etirazını bildirərək, valideynə müra­ciətlə de­­yir ki, əgər sən ağıl­lısansa, onda öz uşağına Pratom, Atom kimi müəm­malı, gülməli adlar vermə. Ana sarı­şın qızına Dik­tatura adını qoyur. Evdə onu Di­ti kimi çağı­rırlar. Qız adına görə valideyninə acıqlı (hirsli -M.Ç.) idi. Va­li­deyn o biri qızı üçün də uydur­ma ad ax­ta­­rır. Qızın adı İdeya olur. Ailədəkilər onu İde­ya, hə­yət uşaqları isə İn­dej­ka deyə səsləyirlər”.
Seyran Səxavətin “Bioloqun yazı masası” heka­yə­sin­də oxuyuruq: “Hörmətli müəllim! Sizin bu stol içə­ri girmədi. Otuz manat da verin stolu aşağı dü­şü­rək. Biz­dən inciməyin. Biz sizdən razı getdik. Bacı da bizə yax­şı hörmət elədi. Gün o gün olsun oğlu­nun toyuna gələk. Toylarda... İmza Bəbəş...
Bioloq məktubun axır sözlərini bir də oxudu: “İmza Bə­bəş”. Sonra arvadından soruşdu:
-Bəbəş adı eşitmisən?
-Yox...
- Heç mən də eşitməmişəm,- dedi.”

Belə adlar da həmin uşaqların-həyatın gələcək qu­ru­cu­ları olan gənclərin sonralar adlarını dəyiş­dir­mək üçün Və­tən­daşların Vəziyyətini Aktlaşdır­ma Qey­diy­yatı idarə­lə­rinin işçilərinin günlərlə vaxt­larını boş yerə itirməsinə və ad sa­hibinin cəmiyyət üzvləri arasında xə­­calətindən başqa yer­siz əziyyət çəkməsinə səbəb olur. Burada xalqımızın ya­ratdığı bir kəlamını da xa­tır­­lamaq yerinə düşərdi: “Bir dəli gölə bir daş atdı, yüz ağıllı yığılıb çarə tapmadı”. Yə­ni, va­lideyn öv­la­dına elə bir ad qoyur ki, bu ad sonralar onlarla ida­rə iş­çi­si­nin nahaq yerə işləmə­sinə səbəb olur.
Adları isə özbaşına dəyişmək olmaz. Adlar Və­tən­daş­ların Vəziyyətini Aktlaşdırma Qeydiyyatı ida­rə­lə­ri­nin qey­də aldığı kimi qalmalıdır. Dünyaya yenicə göz açan, cə­miyyətin yeni üzvünün adı da bu yolla rəs­mi­ləş­dirilir.

ANTROPONİMİYADA ADƏT-ƏNƏNƏLƏR
Müasir türkologiyada olduğu kimi, Azərbaycan dil­çi­li­yin­də də antroponimiya az öyrənilmiş sahədir. Ant­ro­po­ni­miyanın dərindən tədqiq edilməsi həm tarixi-dil­çilik, həm də etnoqrafik materialların öy­rənilməsini tələb edir. Türk xalqlarının şəxs adları rən­garəng dilçi­lik-etnoqrafik mate­rialları ilə zən­gin­dir. Xalqın adət-ənə­nələri isə şəxs adları ilə yaxın­dan əlaqədardır. Bu sa­hədə türkologiyada bir sıra el­mi tədqiqat əsərləri də meydana çıxmışdır.... Onların əsər­­lərində də bə­­­zi ad­la­rın adət-ənənə­lər­lə əlaqə­dar ola­raq yaran­dı­ğın­dan bəhs olunmuşdur. Bu da təsadüfü deyil, çün­­ki adət-ənə­nə ən qədim və ən güclü xəlqi key­fiy­yətdir; o əsr­lər boyu damla-damla qazanı­lır, xalq tə­rə­findən min bir sınaq­dan çıxarılıb, maddi-mənəvi hə­ya­ta daxil olur. “Dil isə bu adət-ənə­nəyə elə biçim ve­rir ki, o, xal­qın mə­nəvi alə­­­­­­­minə həkk olunur, onun ədə­bi-mə­nə­vi sərvətinə çe­v­­­rilir”. Bu xüsusiyyət xal­qımızın tari­xən for­ma­laş­mış an­t­ropo­ni­miyasında ad­­qoyma ənə­nə­sində də öz əksini tap­mışdır.
Adqoyma adət-ənənəsi ilə bağlı Dədə Qorqud das­ta­nında “Dirsə xan oğlu Buğacın boyunu bəyan edər” bo­yun­da belə bir səhnə ilə rastlaşırıq: “Dədəm Qor­qud gəlsin, bu oğlana ad qoysun. Bilə­sincə alıb ba­ba­sına varsın. Babasından oğlana bəy­lik istəsin, taxt alıb versin - dedilər”.

“Bayındır xanın ağ meydanında bu oğlan cəng et­miş­dir. Bir buğa öldürmüş. Sənin oğlun adı Buğac (xan) olsun”. Yuxarıdakı nümunədən göründüyü ki­mi, adamlara ad ve­rər­kən onların bu və ya digər fərqlən­di­rici sifətləri, gör­kəmi, xasiyyəti nəzərə alı­nırdı. Das­tan­­dakı Qaratikan Mə­lik, Buğacıq Məlik, Ağ Məlik ad­­­ları da onların gör­kəminə, boybu­xu­nuna, xasiyyə­ti­nə və geyiminə görə verilmişdir. Bu da, hər şeydən əv­vəl, türk xalqlarının hələ qədim za­manlardan göy sə­maya, günəşə, suya, torpağa si­ta­yiş et­mə­si və hətta, on­ları müqəddəs hesab et­mə­ləri ilə əlaqə­dardır. Bütün bu təsəvvürlər, tə­biə­tə pərəs­tiş onların adət-ənənə­lə­ri­nin formalaş­ma­sına tə­sir etmiş və bir sıra şəxs ad­la­rı­nın yaran­ma­sına sə­bəb olmuşdur. Qədim türk şəxs ad­ları Tan­rı­verdi, Aysu­lu, Günay, Gündoğar adları da bu qə­bil­dəndir.
Bütün türk xalqlarının adları, o cümlədən də Azər­bay­can şəxs adları həm forma, həm ifadə etdiyi məna və məz­mun, həm də yaranma üsuluna və ənə­nə­sinə gö­rə bir-biri­nə yaxındır. Bu yaxınlıq, şüb­həsiz ki, türk­­dilli xalqların mən­şəyi, tarixi-mədəni şəraiti, adət-ənə­­­nəsi ilə əlaqədardır. Bu baxımdan, xal­­qımızın adər-ənə­nəsi ilə bağlı olaraq yaranan şəxs adlarını aşağıdakı qruplara bölmək olar:
1. Qədim zamanlardan Azərbaycan türklərində azər­bay­canlılarda belə bir adət-ənənə vardır ki, əgər ailədə qızlar dalbadal olur­sa, sonuncu qıza Bəsti, Yetər, Ta­mam, Qızta­mam, Qızqa­yıt, Qızyetər, Kifayət, Nəhayət, Ovsan­dıq, Gərəkməz, və s. kimi adlar qoyurlar ki, on­dan sonra ailədə oğlan ol­sun. Bu adət-ənənə demək olar ki, başqa türk xalq­larında da vardır. Adət-ənə­nələr əsa­sında yaranan bir sı­ra çox işlənən adlar de­mək olar ki, bütün türk dil­lərində bu və ya digər va­riantda geniş yayılmışdır. O cüm­­lədən, qa­zax­lar­da Toktasın, Tursun (dur­sun), Tok­tar (durar), Tok­ta­mış (durmuş) Ultuar (oğul doğar); türk­mən­lərdə Tur­sun, Turdı, Yetər (ye­tər); özbəklərdə Tur­­sun (dur­sun), Toxta (gözlə, dayan); ku­mıklarda Ol­mes (öl­məz), Kalsın (qay qal­sın) kimi adlar qoyur­lar. Əgər ailədə bir neçə qız dalbadal olur­sa, heç oğ­­lan ol­mursa onda axırıncı qıza belə ad verir­lər: qa­zax­lar­da Kıztumas (qız olmaz), kumık­larda Kıs­­ta­man (qız­ta­mam) və ya Ulanqerok (oğlan gərək), qır­ğız­­larda Bu­­rulçu (çevril, qayıt), Toktobubu (da­yan bu­bu).
2. Azərbaycan antroponimiyasında bir qrup adla­ra təsa­düf edilir ki, onlar hələ lap qədimdən xalqımızın adət-ənənələrini özündə əks etdirən bayramlar və ya mə­rasim­lərlə əlaqədardır. Yəni, va­li­deynlər bayram ərə­­­­­­fəsində do­ğulan övladlarına həmin bayram təntənə­sinin adını qo­yur­lar. Belə ad­la­ra Novruz, Oruc, Xıdır­nə­bi, Bay­ram, Namaz və s. misal göstərmək olar.
Bütün dünya xalqlarında olduğu kimi, Azərbay­can türkləri - xalqı da təzə ilin gəlməsini səbirsizliklə göz­lə­miş, tən­tənə və şənliklə qarşılaşmışlar. Xalqımız əsr­lər bo­yu tə­zə ilə novruz demişlər. Novruz sözü­nün mə­­­na­sına şair Os­man Sarıvəllinin Cənubi Azər­bay­can haq­qında ya­zılmış “Məh­busların söhbəti” şerində ay­dın ca­­vab verilmişdir. Cavan məhbusların birinin sua­lı­nı eşidən qoca məhbus belə cavab verir:

-Novruzun mənası, bil yeni gündür,
Bu həftə hər yanda toydur, düyündür.

Novruz sözü təzə mənasında işlənən “nov” və “gün” mə­­na­sında işlənən “ruz” sözlərinin birləşməsindən əmə­­­lə gəlmişdir. Novruz oğlan­lara, Təzəil isə qız­lara veri­lən adlardır. Valideynlər də hamı üçün əziz olan və bir-birinin sinonimini təşkl edən Nov­ruz və Təzəil ad­larını öz öv­ladlarına qoy­muşlar. Atalar de­mişkən, “Ba­la baldan şirin­dir”. Buna görə də, ata­lar-analar öz körpələrinə ən əziz adlar seçib qo­yurlar.
Bəs, Mayıs, Aprel adları necə əmələ gəlmişdir? Azər­­­baycan antroponimiyasına Mayıs adı təxminən XX əsrin əvvəllərində daxil olmuşdur. Bu da 1 May - Bey­nəl­xalq həm­­rəylik günü və 28 May - Respublika günü bayram­ları­nın adı ilə bağ­­lıdır. Aprel adı isə təx­minən XX əsrin 30-cu il­lə­rindən ya­ran­mışdır. Bu ad isə Azərbaycanda 28 Aprel inqi­la­bı­nın baş verməsi və Azərbaycanda So­vet ha­ki­miy­yə­­­ti­nin qurulmasından sonra xalqın azad və firavan hə­­yat sürməyə başlaması ilə əla­qədar olaraq meydana gəl­mişdir. Valideynlər də azad­lıq simvolu kimi Aprel adı­­­nı öz uşaqlarına qoy­muşlar.
Şura və Sovet adları isə ölkəmizdə Şura höku­mə­ti­nin yaranması, Sovet həyat tərzi və Sovetlərə seç­kilər keçiril­məsi ərəfəsində doğulan uşaqlara qo­yulub. Şura və Sovet oğlan adlarıdır. Bu xüsusiy­yətə qazax ant­ro­ponimiyasında da rast gəlmək olur. Məsələn, Okt­yabr bayramı ərəfəsində doğulan oğ­lan uşağına Okt­yabr, seç­­ki ərəfəsində doğulan oğ­lan uşağına Sovet və Sail­au (seçki) adlarını qo­yub­lar. Əgər oğlan uşağı, ümu­miy­yət­­lə, bayram ərə­fə­sində doğu­lubsa təntənə, bay­­­­ram mə­­­nalarını bil­dirən Meiram, Me­reke; qıza isə Saltanat ad­ı­nı qo­yur­lar. Həmçinin, həm oğ­lanı, həm də qızı Ten­­­dik (Bərabər hüquqlu), Madeniet (mədəniy­yət) ad­lan­dırırlar.
Antroponimiyamızda geniş yayılan Oruc adı “oruc tutmaq” ifadəsindəki oruc, Qurban adı “qur­ban bay­ra­mı” birləşməsindəki qurban, Xıdırnəbi adı Gür­cüs­tan­da yaşa­yan Azərbaycan türklərinin-azərbaycanlı­ların bir hissəsi ara­sında ya­yılmış dini Xıdırnəbi bayramı bir­ləş­məsindəki Xıdır­nə­bi, Namaz adı namazlıq dini bay­ramının adın­dan gö­tü­rülmüşdür. Xalq arasında, ümu­­­miyyətlə, tən­tə­nə mə­na­sında işlənən bayram sö­zündən götü­rülmüş Bay­ram antroponimi də geniş yayılmışdır.
Hazırda dinlə və dini bayramlarla əlaqədar olan ad­lar antroponimiyamızı tərk etmək üzrədir.
3. Azərbaycan türkləri-xalqı arasında əsrlərdən bəri belə bir adət vardır ki, ailədə uzun müddət uşaq olmur, vali­deyn­­lər onu səbirsizliklə gözləyir. Uzun müd­dət­dən sonra ailədə doğulan uşaqlara valideynlər belə ad­lar qo­yurlar: Arzu, Arzuman, İstək, Yeganə, Vahid, Va­­­­hi­də və s. Bun­lar­dan Vahid oğlanlara; Arzu həm oğ­­­­­lan­­­­­lara, həm də qız­la­ra; Arzuman, İstək, Yeganə, Va­hi­­də adları isə qızlara qo­yu­lur.
4. Azərbaycan antroponimiyasında bəzi adlar var­­dır ki, onlar ailədə ilk dəfə doğulan uşaqlara qoyulur. Əzəl, İlkin, Bircəgül, Nübar. Bu adlardan Əzəl, İlkin oğ­­­lanlara, Bir­cəgül və Nübar qızlara qo­yulur.
5. Azərbaycanlılar arasında bir neçə qızdan sonra do­ğu­lan oğlan uşaqlarına Tapdıq, Gəldiş,Xoşgəldin, Va­­­­­rolsun, Şahgəldi kimi adlar qoyduqlarına da rast gəl­­­mək olur.
6. Azərbaycan xalqı ailədə uşağın olmasını həmişə sevinclə qarşılamış və indi də qarşılayır. Azərbaycan, elə­cə də türklər arasında övlad ən qiy­mətli nemət sa­yılmış, oğul və ya qız olması on­lar üçün o qədər də əsas şərt ol­ma­mışdır. Ancaq ailə­də övlad olması zəruri sa­yılmışdır. Bu xüsu­siyyəti biz mə­dəniyyət tarixi­mi­zin qədim incisi olan Dədə Qorqud dastanlarında da açıq-aşkar görürük. “Dir­sə xan oğlu Buğanın boyunu bə­yan edir” qolunda xanlar xanı Bayındır - oğlu olanı ağ otağa, qızı ola­­nı qızıl otağa qondurun. Kimin ki, oğ­­lu, qı­zı yox, qara otağa qon­durun, qara keçə altına döşə­yin... sə­rəncamını verir. İngilis alimi Cofrey Lüis qeyd et­diyi kimi, “Oğuzlarda qadınlar tam azaddır”. On­la­ra həmişə hörmət və ehtiram göstərilir. Təsadüfü de­yil ki, qızı olanlar qızıl otaqda əyləşdirilir. Görün­düyü kimi, ulu babalarımızın mülahizələrinə görə, ailə­­nin qar­şı­sın­da duran ən müqəddəs borc övlad-gə­ləcək nəslin art­­­ması qayğısına qalmaqdır, çünki vətə­nin keşikçisi gənc nəsldir.
Dastanda təsvir olunduğu kimi, Oğuz bəyləri övlad­la­rı olmasa da ailədə məhəbbətini hər şeydən müqəd­dəs sa­yırlar, öz “görklülərindən”, “halalların­dan” ayrı­mır­lar, va­hid ailə qayğısını yüksək tutur­lar, təbiət də bu sə­daqətə və məhəbbətə görə onlara öv­lad verir. Ta­ri­xən Azərbaycan türkləri-xaqlımız arasında olduğu ki­­­­mi, dastanda da övlad­sızlıq valideyni, doğrudan da, na­rahat edir, düşündürür: “Bir gün ola düşəm öləm, ye­­rimdə-yurdumda kimsənə qal­maya” kimi son­suz­luq narahatçılıq doğurur. Bu ide­­­ya indi də xal­qı­mızın mü­qəddəs ideyası hesab olu­nur.
Biz “Koroğlu” eposunda da belə bir səhnə ilə rast­la­şırıq: Nigar xanım da övladsızlıqdan şikayət edir. Son­suz­luq onu sıxır. Odur ki, Aşıq Cunun məm­ləkəti ax­ta­rır “Ko­roğluya və Nigara layiq bir oğ­lan tapır. Eyvaz Çənlibelə gəlir. Onların fəxr et­di­yi övlad olur”.
Lakin xalqımız keçmişdə bir sıra ictimai-siyasi pro­sesin, insanın insan tərəfindən istismar edildiyi, iqtisa­di vəziy­yətlərinin ağır olması, hakim sin­­fə qarşı müba­rizədə igid və cəsur gənclərin-kişi­lərin qüvvəsinə eh­ti­yac duyulduğu zaman ailədə bə­zən çox qız olmasını ar­­zu etməmişlər. Atalar mə­sə­lidir: “Qız yükü, duz yü­kü”. Buna görə də, on­lar ailə­­də qız olmasın deyə axı­rıncı uşağa Bəsti, Qəz­bəsti, Qızbəs, Gülbəsdi, Gül­bəs; Ye­tər, Qız­yetər, Gül­yetər, Naz­yetər; Qızqayıt, Naz­qa­yıt, Nə­hayət, Ta­mam, Qızta­mam, Gültamam, Nazta­mam; Ta­mam­­naz; Tameylə, İstəməz, Gə­rəkməz, Oğ­lan­­­­­gə­rək, Kifayət, Nafilə, Nahaq və s. kimi ad­lar qoy­muşlar. Bu münasibətlə, Y.V.Çəmən­zəminli “Azər­­bay­­­­­can arvadlarının vəziyyəti” adlı etno­qra­fiq-publi­sistik əsərində yazırdı: “Atalar deyirlər ki, “qızın oldu, qır­mızı donunu çıxart”. Doğrudan da, qızın oldu, ailə üçün böyük müsibət hesab olunur: hamı kefsiz, acıqlı, çox ev­lərdə zahı arvada qız olduğu səbəbdən qulaq asan olmur və biçarə yataq­dan vaxtsız qalxır, zəif ikən ev işlərinə girişir. Qız­lara verilən “Qızyetər”, “Qız­ta­mam”, “Qızbəs” ki­mi ad­lar onlara olan eyni qüvvəni daha aydın gös­tər­mirmi”? Belə adlar, əsasən, inqi­lab­dan əvvəl anadan olmuş yaşlı qadın­lara qoyulmuş­dur. İndi isə bu qrup adlar get-gedə azal­maq üzrədir. Ant­ro­po­­ni­mi­ya­mızda, artıq, həmin adla­rın yerini Ay­bəniz, Ay­gün, Aygül, Gülər, Sevil, Dürdanə, Tə­ra­nə, Hüs­niy­­yə ki­mi müasir və ahəngdar səslənən adlar tutur.
Qazaxların adətinə görə, ailədə çox qız olduqda axı­rıncı doğulan qıza Janıl, Janılxan (Janlıc) adı qoyur­­lar ki, ana gələcəkdə yanılmayıb, oğlan doğ­sun. Həmçinin, qazaxlar sonuncu qıza Ultuqan (oğul oldu) adı da ve­rirlər ki, o özündən sonra oğlan do­ğul­ması üçün əla­mət­dar olsun. Bu adətlə əlaqədar olaraq özbəklər qıza Zieda (taciklərdən keçib), Or­tik (artıq, həd­dən artıq); türk­mənlər qıza Bessir (bəsdir), Dotdun (doyduq) və ya Qızsonı (sonuncu qız), həmçinin Oğulgerək (oğul­gərək) kimi adlar qoyurlar.
7. Qədim zamanlardan Azərbaycan türkləri-azərbay­can­lılar arasında belə təsəvvür yayılmışdır ki, guya uşa­ğın adı­nın mü­vəf­fə­qiy­yətlə seçilməsi və ya qoyul­ması onu təhlü­kə­dən qo­ru­yar, ölümdən xilas edər və uzun yaşama­sına səbəb ola bilər. Buna görə də, va­li­deyn­lər uşaqları ölüm­­­dən qorumaq məqsədilə onlara Dur­­sun, Durmuş, Dur­­muş­xan, Durar, Dayan­dur, Yaşar, Solmaz və Sə­kinə kimi ad­lar qoyurlar. Bu adət-ənənə qazax və türk­mən xalq­ları arasında da geniş yayıl­mış­dır. Məsə­lən, qazaxlar uşa­ğın həya­tını təhlükədən və ölümdən qoru­maq üçün, yeni do­ğulanlara Mınjasar (Min­­yaşar), Juz­bai (Yüz­bəy), Ja­nuzak (Genişqələm) və.s kimi ad­lar qo­yurlar.
Bu münasibətlə, hələ, 1910-cu ildə V.A.Qordlevski yaz­mışdır: “Əgər kiminsə, əvvəlki uşaq­ları ölürsə, on­­da oğlan uşağı Dursun (indi qız­lara da Dursun adı ve­­ri­lir. -M.Ç.), qız uşağı isə Yetər (yəni, daha öl­mə­sin) ad­lan­dı­rılır”. Müəl­­lif bu mülahi­zələrini sonrakı əsərlə­rində da­ha da də­qiqləşdirərək yazmışdır: “Mü­səlman ailə­­sində kör­pə­lərin bir-birinin ardınca vəfat etmələ­ri­nin və bu kimi başqa bəd­bəxt ha­di­sə­lərin qarşısını al­maq üçün nicat yolunu onlar is­la­miyyətdən əvvəlki ad­qoy­ma adətlə­rinin yenidən bər­pa edilməsində görür­lər. Be­lə ki, do­ğu­lan uşaq­ları şər qüvvə­lər­dən qorumaq, onların sala­mat­lığını mühafizə etmək üçün körpələrə Dursun, Durmuş, Yaşar kimi adlar veri­lir­di.”
Qazaxlarda belə bir adət də vardır: “Əgər uşağı arıq, eybəcər, çirkin mənalı adlarla adlandırsan, o, uzun ya­şar və ona heç bir bədbəxtlik üz verməz”. Buna görə də keç­mişdə belə adlar yaranmışdır: Ul­tarak (tərlik), Şulqau­bay (corabı bol olan), Ja­man, Jamanbay (ya­man, pis) və s. ha­zırda qazax­larda bu qrup sözlər əsa­sın­da dü­­zələn şəxs ad­larına təsadüf edilmir. Belə adlar yal­nız familiya kimi sax­lan­mış­dır.
İndi də keçmişdə islam dininin hökmranlığı al­tında olan tatar və başqır xalqlarında alınma yalan­çı-ey­bə­cərlik, kifirlik, çirkinlik və s. bildirən adlar vardır. Mə­sələn, Ax­tam (dişsiz), Aгдaм (əy­ria­yaq­lı); bu qə­bil­­dən olan türk mən­şəli adlar qazaxlarda Jyndıbadi (jyn­dı-çirkli su, çirkab; qab su­yu), al­tay­larda Baqai (pis, çir­kin və yaramaz); həm­çinin, nif­rətli hey­van ad­ları əsa­sın­da altaylarda Qıjıx (kü­çük), türkmənlərdə Кур­­ре (eş­şəkcik); türk­mənlərdə, baş­qırd­­larda və başqa xalq­lar­da İtelmes (it almaz); eh­timal ki, xakaslarda qı­za qo­­­yurlar. Ya­man (pis, çirkin) adı bu mülahizə ilə əla­­qə­dar ola­raq formalaşmışdır.
Güman ki, dilimizdəki Arıq, Dilənçi, Danaçı və Qur­­­doğlu kimi şəxsi adlar da belə adət-ənənələrlə əla­­­qədar olaraq meydana çıxmışdır. Hazırda bu adlardan Danaçı və Qurdoğlu familiya yerində iş­lə­nir.
Türkmənlər də uşağı ölümdən qorumağa cəhd edə­rək, onlara Sekine və Şazada kimi adlar qo­yur­lar. Belə adlar ailədə kiçik yaşlı bir uşağın ölü­mündən sonra doğulan qızlara verilir.İranda bu ad­lar tipik qadın ad­ları hesab olu­nur. C.Y.Malova gö­rə, qızların Şa­zadoy ad­landırılması Sin­tezyan uy­qurlarının ant­ro­­po­nimi­yası üçün də səciy­yə­vidir. Be­lə adlara başqa türkmən dia­lekt­lərində də rast gəl­mək olur: Olmez (Öl­­məz), Dur­sun (Dursun), Sol­maz (Sol­maz) və s. Bu qrup ad­lara öz­bəklərdə Ul­maz (ölməz), bir çox türk xalq­ların­da isə Sabit, kumıklarda Kalsın (qal­sın), qır­ğızlarda Tox­to şəklində rast gəlmək olur.
8. Adət-ənənəyə görə, ana doğum vaxtı ölərkən uşaq­­­lara Sakit, Ağlamaz, Yazıqgül, Ağlargül, Sol­ğun, İnti­zar kimi adlar qoyurlar. Bakı şəhərində isə Qal­yat­din (qal, yat, din fellərinin birləşməsindən dü­zəl­miş­dir) adı­­­na da təsadüf edilir.
9. Dərd, qəm, qüssə və kədərlə əlaqədar olaraq, ata­nın ölümündən sonra doğulan uşaqlara isə Həsrət, Mi­ras, Hə­diy­yə, Təhminə kimi adlar qoyulur. Bu za­man bəzi vali­deyn­lər atanın adını uşağa qoyurlar. Bu ad­lar­dan Təh­minə qızlara, Həsrət, Yadigar isə oğ­lanlara ve­ri­lir. Bu xüsusiy­yətə türkmən adət-ənə­nələ­rində də rast gəl­mək olur. Mə­sələn atası ölən­dən sonra doğulan qı­za Xəsrət (ərəbcə “Həs­­­rət” sözündəndir), doğum vax­­tı anası ölən qıza isə Qca­­rıp­jemal (yazıq gözəl) ki­mi adlar qoyurlar. Bu qrup ad­lara başqır, türkmən və digər türkdilli xalq­larda da tə­sa­düf olunur...
10. Azərbaycan türklərinin köhnə adətinə görə ailə­də kiçik ya­şında ölən uşaqdan sonra doğulan uşaqlara Əvəz, Əziz, Ötkəm, Ötkün, Nail, Nailə, Hə­diy­­yə kimi ad­lar qo­yu­­lur. Bu xüsusiyyətə qazax xalq adətlə­rin­də də təsadüf etmək olur. Onlar kiçik yaşında ölən uşaq­dan son­ra do­ğu­lan­lara Oteqen, Atimis (əvəz olun­muş), Toleqen, Tolemis, Tolendi (ödənilmiş, ödənil­miş xərc), Orın­ba­sar (əvəz edən) kimi adlar qoyurlar. Hazırda bu ad­ların uşaqlara qo­yulması qazax xalqı arasında ənə­nəyə çev­ril­mişdir. Ta­tarlarda və baş­qırd­larda fə­rəhli, hədiy­yə mə­nasını ifadə edən Nail adı da işlənir.

Azərbaycan türkləri-azərbaycanlılar arasında belə bir adət də vardır ki, onlar ailə üzvlərindən və ya qo­hum­la­rından biri ölərsə, onun adını əzizləmək və ya “əbə­diləş­dirmək” məq­sə­dilə yeni döğulan uşaqlara qo­yurlar.
Bu ənənəyə bədii əsərlərimizdə də təsadüf edirik. Mə­sə­lən, İ.Məlikzadənin “Dədə palıd” povestinin per­­sonajla­rından birinin adı Bağırdır. O, ilk övladına ana­sı­nın adını vermək və anasını heç olmasa bir- iki nə­sil əbədiləşdirmək, yaşatmaq istəmişdir. Bu mü­na­sibətlə, po­­vestdə oxuyuruq: “Nazlı Bağırın mər­hum anasının adı idi və Bağır qızı Nazlının anası Nazlı qədər is­tə­yirdi.” Lakin Nazlı kör­pə­likdə ikən ölür. Bir neçə il­dən sonra onun ikinci övladı Dünyaya gəlir. Bu dəfə də Bağır həm anasının, həm də ilk övladı Naz­lı­nın adı­nı əbə­di­ləş­dirmək üçün “ikinci qızı dünyaya gələn­də Bağır onun adını da “Nazlı” qoydu.
Bu ənənəyə xalqımızın tarixi keçmişindən, etno­qra­fi­ya­sından, adət-ənənələrindən, onun özünəmə­x­sus mil­­­li psi­xologiyasından bəhs edən M.Süley­manlının “Köç” ro­manında da təsadüf edirik. Hə­min romanda Qarakəllə kö­künün ağsaqqalı, məslə­hət­çisi və başçısı Dədə ölür. Ara­dan xeyli keç­dikdən sonra bu kökdə bir uşaq dünyaya gəlir. Qara ala­çığın qapısını açıb:
-“Oğlumuz olub, ay kişilər!.. Dədə qayıtdı. Dədənin adı­nı verək, ömrünü tanrı versin”.
Yenə həmin romanda oxuyuruq: “Alay bir-bir oğul­la­rını atasının qulluğuna gətirdi.
-Bu ilk oğlumdu, ata, adı Beyrəkdi, öz Bey­rəyimizin adın qoydum. Saz öyrətmişəm, bir də alın yazımızı, yazıb oxumağı bilir”.
“-Bu kiçiyimizdi, ad qoymamışam, adını sən ver, öm­rün tanrı versin! Özü tüfəng düzəldir...
-El, -dedi, -öz adımı verirəm kiçik nəvəmə, öm­rünü tan­rı versin, adı Bəkil olsun”. Göründüyü kimi, baba Bə­kil, öz adını nəvəsinə qoyur və sonra əlavə edir: “Uşaqların hansının qızı olsa, adını Çiçək qoy, Çi­çək bə­yimin də adı qalsın,- deyə nənə Çiçəyin adını nəvə­sinə qoymağı məslə­hət edir.
Öz aralarında düşmənçilik, ədavələr saxlayan ailələr - köklər düşmənlərini ayıq salmamaq məq­sədilə bəzən yeni doğulan oğlan uşağını qız deyə, xalq arasında ya­yır və uşa­ğa on beş yaşına kimi qız adı verir və qız pal­­tarı ge­yin­dirirlər...
Tarixən xalqımız arasında belə sirr ənənə olduğu ta­rixi etnoqrafik mövzulara həsr olunmuş bədii əsər­lərdə də öz əksini tapmışdır. Bu ənənəyə “Köç” roma­nında da təsadüf edirik. Göyüş arvadı Sənəmə deyir: “Oğlun olsa, adını İmir qoyarsan. Oğlan ol­du­ğunu bil­dir­məz­siz. Onu da Bikə kimi eliyərsiz, de­yərsiz qızdı. On beş yaşına kimi qız pal­tarından çıxar­t­mazsan. Ana­ma de, Bikənin adı Bəkildi. Bir­­dən ya­dın­dan çıxmış olar. Hö­rüyün kəsməyə hələ tələs­məyin...
Qanıq nəslinin ağbirçəkləri Qarakəllə kökü ilə barı­şıq elədilər. Bundan sonra “Ağsaqqallar Bikə­nin hörü­yü­nü kə­sib adını Bəkil qoydular”
Adqoyma ilə bağlı belə ənənəyə ingilis antropo­ni­mi­­yasında da təsadüf etmək olur. XVII- XVII əsrlərdə ya­şamış ingilis yazıçısı V.Şekspir bu mü­nasibətlə be­lə yazır:

Ver­sən öz ömrünü övladına sən,
Onun varlığında ömür eyləyərsən.

Bu adət-ənənəyə bir sıra başqa xallarda da tə­sadüf et­mək olur. Məsələn, Şimalda yaşaya qa­na­sanlar, Ye­­ni­seydə yaşayan nenlər, taciklər, türk­mən­­lər arasın­da ye­ni doğulan uşaqlara ölmüş sələf­lərinin adını verirlər.
11. Bütün türk xalqlarının adət-ənənələri, dili və mə­­­də­niyyəti bir-birinə yaxın olduğu kimi, onların ekiz uşaqlara ad qoymalarında da bir-birinə uyğun­luq var­dır. Bu zaman valideynlər övladlarına ad seçərək, hə­min adın ifadə etdiyi məzmundan çox, onun zahiri səs­lənmə ahəngdarlığını və həmqafiyə­liyini nəzərə alır­lar. Məsələn, Azərbaycan türk­ləri 1968-­ci ildə Bakı şə­hə­rin­­də ekiz oğlanları Natiq və Na­miq, Elman və El­nur, El­­çin və Elxan; Ağdam ra­yo­nunda isə ekiz qız­ları Nə­sibə və Nahibə, Za­hidə və Zahirə; Gürcüs­tanın Bol­ni­si ra­­yonunda ekiz oğ­lanları Aşır və Bəşir (1952), Gül­­məmməd və Pir­məm­məd (1968); Namiq və Natiq (1974); ekiz qız­ları Səyalı və Səy­yarə (1953), Məlahət və Ki­fayət (1961), Səmirə və Əsmirə (1957); Dma­­nisi ra­­yo­nunda isə ekiz oğlanları Mövlud və Umud (1953), Za­man və Salman, Kamal və Camal; Rus­tavi şə­hə­rin­də ekiz qızlara Ana və Sona və s. kimi adlar qoy­muş­lar.
Bu xüsusiyyət başqa türk xalqlarının antropo­nimi­yası üçün də səciyyəvidir. Məsələn, Türk xalqları is­lam dini ilə ke­çən adətləri gözləyərək, əkiz qızlara Fa­tma və Zöhrə, əkiz oğlanlara Həsən və Hüseyn (Mə­həm­­mə­din nəvə­ləri); müxtəlif cinsdən olan əkizlərdən bi­rinci qız, ikin­­ci oğ­lan olsa, onda onları Fatma və Hü­seyn; əgər ək­sinə bi­rin­ci oğ­lan, ikinci qız olarsa, onda onları Həsən və Zöh­rə adlan­dırırlar. Qazaxlar əkiz oğ­lanlara Asan və Usen (Həsən və Hüseyn), Er­lan və Nur­­­­lan; əkiz qızlara Gül­zira və Nazira (Gül­zirə və Nə­zirə); qırğız­lar əkiz oğ­lan­lara Arstan­bek və Rustan­bek; əkiz qızla­ra Elmira və Gülmira, Dinara və Ta­alay­gül, Nurbek və Nurgül ki­­mi adlar qoyurlar.
12. Azərbaycanlılar övladlarına ad seçərkən oğlan ad­­larının bir, qız adlarının da başqa bir ahəngdarlıq və ya qafiyə ilə adlandırılmasına həmişə diqqət ye­tir­miş­lər.
Azərbaycan antroponimiyası tarixinə nəzər sal­dıqda mə­lum olur ki, xalqımız, hələ, qədim zaman­dan övlad­ları­nın adlarının ahəngdar və ya həma­həng ol­ma­sına əhəmiy­yət vermişlər. Bu xüsusiyyəti ədəbi di­li­mi­zin ilk mötəbər yazılı abidəsi olan Dədə Qorqud das­­tanın­da da görmək olur. Dastanın “Uşun Qoca oğlu Səg­rə­yin boyunu bəyan edir” boyunda belə bir səhnə ilə rast­laşırıq: Uşun Qocanın iki oğlu vardı. Ulu oğlu­nun adı Əgrək, kiçik oğlunun adı Səg­rək idi. Bir gün Əg­rək düşmənlə vuruşda əsir dü­şür, onu Əlincə qala­sı­na salırlar... Günlərin bi­rində Səgrəyin yolu dərnəyə düş­dü, yedilər-içdilər, Səgrək məst oldu. Ayı­landa gö­rür ki, bir kasıb oğ­lan bir qızla çəkişir. Səgrək on­ların hə­rəsinə bir şil­lə vurur. Kadıb oğlan deyir:
-Mərə, bizim öksüzlükümüz yetməzmi? Bizi ni­yə vu­rursan? Hünərin var isə qardaşın Əlincə qə­ləsində əsir­dir, var, onu qurtar!- dedi.
Səgrək ayıtdı:
-Mərə, qardaşımın adı nədir?
-Əgrəkdir.
Ayıtdı:
-İmdi Əgrəyə Səgrək yaraşır. Qardaşım sağmış... de­yə­rək, atını minib evlərinə gəlir. Anasından qar­daşının ol­du­ğunu öyrənib, atası-anası və yenicə gərdəyə gəl­miş nişan­lısı ilə vidalaşıb Qaraqoç atına minib Əlincə qələsinə yola düşdü. Onun gəlməsini düşmən - Təkur bi­lir. Onu tutmaq üçün əvvəlcə altı­­mış, sonra yüz atlı göndərir ki, Oğuzdan gələn igidi tutsunlar. Hər iki vu­ruşda Səgrək düş­məni qırır. Üçün­cü dəfə Səgrəyin üs­tünə qoşun getmir. Kafirlər-Tə­kurun buyruğu ilə Ək­rəyi zindandan Səkrəyin üstünə gön­dərir. Əkrək gə­lib görür ki, belində qopuz bir oğ­lan - Sək­rək yatır. Qo­pu­zu alıb onu oyadır. Sək­rək yu­­xudan oyanıb qə­lənizdə dustaq varmı, -deyə on­dan soru­şur. Ək­rək bu igidin ki­­çik qardaşı olduğunu başa dü­şüb, onun kim­­­­liyini və haradan olmasını soru­şur. Bu za­man Səgrək deyir:

Mənim adım sorar olsan Səgrək,
Qardaşım varmış adı Əgrək - dedi.

Qardaşlar bir-birini tanıyır, düşməni məhv edib ev­lərinə gəlirlər...

Dastandan gətirdiyimiz yuxarıdakı beytdən gö­rün­dü­yü kimi, övladların kiçik qardaşın adı Səgrək, bö­yük qardaşın adı Əgrəyə həmahəng ola­raq qo­yulmuş­dur.
Dastanda, nəinki, övladların, hətta, ata və oğul ad­la­rının həmahəngdarlığı da öz əksini tapmışdır: Qa­ra­günə oğlu Qarabudaq və s. Dastandakı bir qrup baş­qa qəh­rəmanların adı da bir-birinə yaraş­dırı­la­raq qo­yul­muşdur: Beyrək - Yeynək, Qanlı qoca oğ­lu Qan­tu­ra­lı və s. Adların həm­ahəngdarlığı demək olar ki, ant­ro­po­ni­miyamızda uzun bir tarixə ma­lik olmuşdur. XV əsr­də yaşamış görkəmli Azər­baycan şairi Əfsə­həddin Hi­dayətin adı ilə qardaşı­nın adı da bir-birilə hə­ma­həng olmuşdur. Hidayə­tul­­lah-İna­yətullah (Əfsəhəddin).
Bu münasibətlə, Ş.Sədiyev yazır ki, qardaşlara Məm­­məd, Səməd, Əhməd; bacılara isə Xoşavaz, Gü­lavaz, Mi­na­vaz adları verirlər. Bəzən isə qardaş və bacının adı həmahəng səslənir: Oğlanı Çingiz, qı­zı isə Nərgiz adlan­dırırlar.
* * *
Adlar arasındakı həmahəngdarlıq əsasən adla­rın son və ilk hecası üzrə düzəldilir. Ahəng­darlıq sözün son he­cası üzrə düzəlir:
a) Ata və oğul adlarının həmahəngdarlığı; ata Hə­sənəli - oğul Güləli; ata Salman-oğul Sarvan, ata Məm­­­­məd-oğul Əhməd və s.
b) Qardaş adlarının həmahəngdarlığı: Zahid-Vahid, Almərdan-Gülmərdan, Alməmməd-Gülməmməd, Pir­məm­məd-Nurməmməd; İlkin-Mətin və s.
v) Əmi və qardaşoğlu adlarının həmahəngdarlığı: Əmi Məmməd - qardaşoğlu Səməd, əmi Səyyad - qar­daşoğlu Səy­yar və s.
Gürcüstanın Borçalı (indi Marneuli) rayonunda əmi Qu­şan-qardaşoğlu Doşan kimi əhəngdar səslə­nən, la­kin ko­mik məzmun kəsb edən adlara da tə­sa­düf olu­nur. Əl­bət­tə, belə adamlar cəmiy­yət üzvləri ara­sın­da ikrah his­si doğurur.
q) Baba və nəvə adlarının həmahəngdarlığ: baba Na­ğı- nəvə Tağı, baba Cavad- nəvə Cavan və s.
ğ) Ana və qız adlarının həmahəngdarlığı: ana Ana­xa­nım - qız Nənəxanım, ana Simnaz- qız Xanı­m­naz.
d) Bacı adlarının həmahəngdarlığı: Gülnaz-Telnaz- Mi­naz; Təranə-Dürdanə; Tellər-Güllər və s.
e) Xala və bacı adlarının həmahəngdarlığı: xala Ba­la­xanım - bacıqızı Gülxanım; xala Şahnar - bacı­qızı Şah­naz və s.
Adların ahəngdarlığı sözün ilk hecası üzrə dü­zəlir:
a) Qardaş adlarının ahəngdarlığı: Elşən-Elçin, Za­hid-Zahir, Bəşər-Bəşir və s.
b) Bacı adlarının həmahəngdarlığı: Aygül-Aygün; Afaq-Afət; Vəzifə-Vəsilə; Əsmər-Əsmət; İsmət-İs­tək; Gü­nay-Günel; Leyla-Leyan və s.

Adların həmahəngdarlığı antroponimik para­lel­lər üz­­rə də aparılır: Adil-Adilə, Azad-Azadə, Nail-Nailə, Fi­ruz-Firuzə, Vüsal-Vüsalə, Cəmil-Cəmilə, Ha­sil-Ha­silə, Xə­­yal-Xəyalə, Amal-Amalə, Bədir-Bədirə, Va­hid-Vahidə, Qail-Qailə, Dinar-Dinarə, Zabit-Zabitə, Sa­bir-Sabirə, Za­hir-Zahirə, İlham-İlhamə, Kamil- Ka­milə, Mail-Mailə və s.

* * *


Bax:
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Tbilisi. 1983.
Mədəd Çobanov. Azərbaycan antroponimiyasının əsasları. Bakı, 2017, səh. 288-320.


ZiM.Az

.
Muəllif huquqları qorunur.
Məlumatdan istifadə etdikdə istinad mutləqdir.
Oxşar xəbərlər:

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 10

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 8

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 16

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 2

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 4

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 7

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 11

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 3

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 1

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov
DƏMİRLİ KƏNDİ

DƏMİRLİ KƏNDİ

Bolus

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 5

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 13

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 6

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov
Müşfiq BORÇALI: «BORÇALI» TOPONİMİ  NECƏ YARANMIŞDIR?...

Müşfiq BORÇALI: «BORÇALI» TOPONİMİ NECƏ YARANMIŞDIR?...

Borçalı, Bolus, Darvaz, Digər, Arxiv, Müşfiq Borçalı, "Borçalı" Cəmiyyəti, Köşə yazılar

"AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİYASININ ƏSASLARI" - 12

Yeni nəşrlər, Elmi Məqalələr, Mədəd Çobanov
DƏLLƏR KƏNDİ

DƏLLƏR KƏNDİ

Tv, Bolus, Müşfiq Borçalı
AVDALLI KƏNDİ

AVDALLI KƏNDİ

Bolus
2 Aprel - Beynəlxalq Autizm Marifləndirmə Günüdür!..

2 Aprel - Beynəlxalq Autizm Marifləndirmə Günüdür!..

Səhiyyə
Boyunduruq altinda yetişən gənclik

Boyunduruq altinda yetişən gənclik

Gənclik, Köşə yazılar
MƏDƏD ÇOBANOV VƏ ONOMALOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ

MƏDƏD ÇOBANOV VƏ ONOMALOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ

TDPİ-nin Azərbaycan bölməsi, ADPU, Mədəd Çobanov
Rəy yazın: