“Məhəmməd ağa Şahtaxlının publisistikası” adlı monoqrafiya işıq üzü görüb

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü
Əbülfəz Quliyevin “Məhəmməd ağa Şahtaxlının publisistikası” adlı monoqrafiyası işıq üzü görüb.
Nəşrin elmi redaktoru AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəylidir.

Naxçıvanın məşhur şahtaxtlılar nəslindən olan Məhəmməd ağa Şahtaxtlının böyük xidmətləri müəllifin hələ monoqrafiyanın “Ön söz” hissəsində də qeyd etdiyi kimi, sovet dövründə düzgün qiymətləndirilməmiş, Azərbaycanşünaslıqda az öyrənilmişdir.

Monoqrafiyanın “Məhəmməd ağa Şahtaxtlının həyatı və yaradıcılığının öyrənilməsi tarixi” adlı bölməsində ilk əvvəl bu nəslin görkəmli nümayəndələri olan İsasultan Şahtaxtinski, Behbud ağa Şahtaxtinski, Həmid ağa Şahtaxtinski, Həbibulla Şahtaxtinski haqqında məlumatlar verilib, Məhəmməd ağa Şahtaxlının elmi yaradıcılığının əsas dövrlərinə işıq salınıb. Naxçıvanın muxtariyyət statusunun əldə edilməsində, məşhur Moskva və Qars müqavilələrinin hazırlanması və imzalanmasında vətənpərvər dövlət xadimi Behbud ağa Şahtaxtinskinin rolundan bəhs edilib. Bu bölmədə görkəmli ictimai xadim Məhəmməd ağa Şahtaxlının həyat və fəaliyyəti barədə geniş məlumat yer alıb. Bildirilib ki, o, 1875-ci ildən Tiflisdə nəşr olunan “Qafqaz”, “Tifliskiy listok”, “Novoye obozrenie” qəzetlərinin əsas azərbaycanlı müəllifi kimi tanınmışdır. Bu bölmədə 1879-cu ildə rus dilində nəşr olunmuş “Təkmilləşdirilmiş müsəlman əlifbası” kitabı Şahtaxtlının həyatının Tiflis dövrünün ən mühüm hadisələrindən biri kimi dəyərləndirilib. Qeyd olunub ki, linqvist-şərqşünas kimi Şahtaxtlının bu əsəri Azərbaycanda yeni əlifba uğrunda mübarizə tarixində ilk irihəcmli əsər kimi xalqın qabaqcıl ziyalıları arasında böyük əks-səda yaratmış, əlifba islahatları sahəsində M.F.Axundovdan sonrakı dövr “Məhəmmədağa dövrü” adlandırılmışdır. Yeni əlifbanın əsas üstünlüyü isə ərəb əlifbasında mövcud olmayan sait səslərin xüsusi hərflərlə, hər samitin isə öz şəklini dəyişməyən xüsusi işarə ilə göstərilməsi idi.

Şahtaxtlı Rusiyada Türkiyənin səfiri vəzifəsində çalışmış general-adyutant Əhməd Şakir paşanın “Günəş təqvimi”, Əhməd Cövdət paşanın 1200 səhifəlik “Peyğəmbərlər və xəlifələr” adlı kitablarını rus dilinə tərcümə etmişdir. Müəllifin fikrincə, 1891-ci ildə “Kaspi” qəzetinin müvəqqəti redaktoru olmuş Şahtaxtlı bu qəzetin əsas ideya xəttinə yenilik gətirə bilmiş, ilk dəfə olaraq “Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı” adlı məqaləsində Azərbaycanlı sözünü işlətməyə cəsarət etmişdir.

Monoqrafiyada bildirilir ki, 1903-cü il martın 30-da Məhəmməd ağa Şahtaxtlı böyük çətinliklərlə XX əsrin Azərbaycan dilində ilk qəzeti olan “Şərqi-Rus”u nəşr etdirməyə başlamışdır. “Şərqi-Rus” Azərbaycanda Qərb standartlarında çap olunan Şərq qəzeti idi. Bu qəzetin əsas məqsədi türk-müsəlman əhalisini maarif və mədəniyyətə cəlb etmək idi. Yeni nəşrdə bu qəzetin yaradılması Şahtaxtlının Azərbaycan mədəniyyəti tarixində ən böyük xidmətlərindən biri kimi yüksək qiymətləndirilib.

Monoqrafiyanın ikinci bölməsinin “Məhəmməd ağa Şahtaxtlının publisistikasında Naxçıvan” adlı hissəsində tanınmış ictimai xadim, publisist Məhəmməd ağa Şahtaxtlının doğma vətənindən bəhs edən məqalələri tədqiqata cəlb olunub. O, 1876-cı ildə çap olunmuş bir məqaləsində Naxçıvan duz mədənlərində insanların ağır şərtlərdə çalışdıqlarını, fəhlələrin acınacaqlı vəziyyətdə yaşadıqlarını böyük cəsarətlə, qorxmadan “Tiflisski vestnik” qəzeti vasitəsilə bəyan etmişdir. “Obzor” qəzetində çap olunmuş “Naxçıvanda aclıq” adlı məqalədə müəllifin XIX əsrin 80-ci illərində Naxçıvan qəzasında quraqlıq nəticəsində yaranmış aclıqdan, bunun kütləvi xarakter almasından bəhs olunur.

Monoqrafiyanın üçüncü bölməsində “Şərqi-Rus” qəzeti ilə M.T.Sidqi, M.S.Ordubadi, C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, H.Cavid və Ə.Qəmküsarın münasibətlərindən bəhs olunub. Bu bölmədə qeyd olunan ədəbi şəxsiyyətlərin “Şərqi-Rus” qəzetində nəşr olunmuş publisistik məqalələri ətraflı şəkildə tədqiq və təhlil edilib.

AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyevin “Məhəmməd ağa Şahtaxtlının publisistikası” adlı monoqrafiyası şahtaxtlışünaslığa dəyərli töhfədir.

Müşfiq BORÇALI,
ZiM.Az

.