Şair-tərcüməçi və yaxud, yaradıcılığın qoşa qanadı

Şair-tərcüməçi Vilayət Rüstəmzadə sazın-sözün ilkinliyi bir əmanət kimi qorunub saxlanılan,nəsildən-nəsillərə ərməğan olaraq ötürülən Borçalı mahalında dünyaya göz açmışdı. Onun yaradıcılığında bu yerlərin təbiəti, sadə, əməksevər insanlarının həyatı,bütövlükdə xalqın tarixi yaddaşının əlamətdar səhifələri: milli adət-ənənəsi,saz-söz dünyası boya-boy görünən, qürur və güvənc yeri kimi xüsusi dəyər daşıyan aparıcı mövzulardan birinə çevrilirdi.

1956-cı ildə “Tut kötüyü” adlı ilk mətbu şeri Marneulidəki rayon qəzetində işıq üzü görən şairin yaradıcılığı özünün kamillik və püxtələşmə mərhələsinə təbii ki, sonrakı onilliklərdə qədəm qoyur. Adət halına çevrilən,bəzən də keyfiyyəti üstələyən bir cəhəti-çoxsaylı kitablar, çoxcildliklər müəllifi kimi onu təqdim etmək doğru olmaz. Bu ölçü və prinsip bir şair kimi onun yaradıcılıq stixiyasına tamamilə yad bir xüsusiyyətdir. Digər tərəfdən,belə bir meyar heç də ümumən istedadın dərəcə və səviyyəsini, yaradıcılıq axtarışlarının keyfiyyət göstəricilərini də əks etdirmir,əksinə, kəmiyyət dalınca qaçmamaq qələm əhlinin poetik sözə daha ciddi və məsuliyyətli yanaşmasının əyani şəkildə göstəricisidir. Bu mənada cəmi üç şeir toplusu- “Oxu,bülbülüm”, “Qəlbimin gözü ilə” və “Ağlama məhəbbətim” bir şair kimi Vilayət Rüstəmzadənin yaradıcılıq təkamülünün üç onillikdə - 60-70 və 80-ci illərdəki ümumi mənzərəsi barədə fikir söyləməyə kifayət qədər əsas verir.
Əlbəttə, bu kitablardakı şeirlərin hər biri bir ovqatın, bir hissi-emosional yaşantının məhsulu olduğundan onlar monoton təsir bağışlamır,şairin yaradıcılıq axtarışlarının uğurlu və ziqzaqlı tərəflərini də kifayət qədər nümayiş etdirir.

Vilayət Rüstəmzadənin yaradıcılığının ideya-bədii qaynaqları barədə düşünəndə hər şeydən əvvəl, şifahi xalq ədəbiyyatının zəngin nümunələri,saz-söz ünvanlı bir dünya göz önünə gəlir. Bu sırada Xalq şairləri Səməd Vurğunun,Osman Sarıvəllinin,Hüseyn Arifin yaradıcılığından yaradıcı şəkildə bəhrələnmənin real izlərini ədəbi təsir səviyyəsindəVilayət Rüstəmzadənin poetik irsində sezilən bir keyfiyyət kimi nəzərə çarpmaqdadır. Şairin özünə ustad hesab etdiyi sənətkarlara həsr etdiyi şeirlərdə belə hüsnü-rəğbət və vurğunluq özünü əyani şəkildə göstərməkdədir. Təsəvvür edəndə ki, hələ M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin aspiranturasında təhsil alarkən Vilayət Rüstəmzadə özü üçün dissertasiya mövzusu kimi də Səməd Vurğunun yaradıcılığını seçmişdi. Təəssüf ki, professor Əziz Şərifin rəhbərliyi altında hazırlanan dissertasiya işinin müdafiəsi iddiaçının öz təbirincə desək, “tənbəl şagird”in günahı üzündən baş tutmamışdı.

Vilayət Rüstəmzadənin şair missiyaysının yanına bir alternativ kimi qoşulan tərcüməçi kəlməsi yalnız ixtisas təyinatı ilə bağlı bir məsələ deyildi. Heç şübhəsiz ki, burada dil içində dil,din içində din bəsləyən bir mahalın coğrafi-demoqrafik vəziyyətindən və yerləşməsindən irəli gələn məqamlar da öz sözünü deyir. Əslən Borçalıdan olan Eyvaz Borçalı, Abbas Abdulla, İsa İsmayılzadə kimi tərcümə mətnini az qala, orijinal səviyyəsində, böyük ustalıqla Azərbaycan türkcəsində səsləndirən şair-tərcüməçilərin yetişməsi, zənnimizcə, belə bir həqiqətdən soraq verir. Məlumdur ki,tərcümə xalqlar və millətlər arasında ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafına, qarşılıqlı hörmət və etimadın qorunub saxlanılmasına təkan verən, əhəmiyyətinə görə xalq diplomatiyasının xüsusi növü kimi mühüm dəyər daşıyır. Əslində Vilayət Rüstəmzadəni vaxtilə M.F.Axundov adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutundan Moskvaya- o dövrün nüfuzlu ədəbiyyat və ümumən yaradıcılıq yönümlü M.Qorki adına Dünya ədəbiyyatı İnstitutuna çəkib aparan qüvvə və cazibənin bir adı da şeir və şairlik fitrəti idi. Tərcüməçilik daha sonralar onun üçün peşəkar səviyyədə şeirlə paralel şəkildə davam və inkişaf etdirilən bir yaradıcılıq sahəsinə çevrilir. Şeirlərindəki təbiilik, şairanə hiss və duyğular onu beləcə poeziyanın və yaradıcılığın daha genişmiqyaslı arenasına gətirib çıxarır,belə bir qaynar ədəbi mühitdə fəal iştirakçı olmaq statusu qazandırır. Şübhəsiz ki,türkdilli və digər mütəffiq respublikalardan, eləcə də dünyanın müxtəlif ölkələrindən bu təhsil müəsissəsinə gələn müdavimlərlə birgə yaşayış və təhsil,ülfət və ünsiyyət onun yaradıcılıq tərcümeyi-halına yeni səhifələr açır. Tərcümə fakültəsini rəsmən seçmək bir yana,ayrı-ayrı xalqların təmsilçiləri olan,gələcəyin ədəbi-elmi nümayəndələri kimi yetişəcək gənclərlə onların öz dilində danışmaq və onların yaradıcılığını doğma dildə səsləndirmək (danışdırmaq) tələbat və ehtiyacının praktik əhəmiyyəti belə məqamlarda daha qabarıq üzə çıxırdı. Keçmiş ittifaqın mərkəzindəki ədəbi-elmi müzakirə və müsamirələr, görüş və disputlar da bu sıradan mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Böyük türk şairi Nazim Hikmətlə tanışlıq bu mənada Vilayət Rüstəmzadənin yaradıcılığına müsbət təsir göstərən fərəhli hadisələrdən biri hesab oluna bilər. Türkiyədə siyasi baxışlarına görə indi də birmənalı qəbul edilməyən,ancaq yaradıcılığı və poetik dühası ilə mənsub olduğu xalqın adına,ədəbi düşüncəsinə böyük nüfuz və dünya şöhrəti gətirən sənətkarla canlı təmas və ünsiyyət Vilayət Rüstəmzadənin ədəbi taleyində dərin iz buraxır. Nazim Hikmətlə başlanan yaradıçılıq əlaqələri az keçməmiş daha geniş vüsət qazanır: Rəsul Həmzətov, Oljas Süleymenov, Zülfiyyə, Robert Rojdestvenski,Yevgeni Yevtuşenko, Karlo Kaladze, Qalaktion Tabidze, Qaysın Quliyev...kimi ayrı-ayrı milli ədəbiyyatları təmsil edən imzalar da bu sahədə yaradıcılıq axtatışlarına kifayət qədər stimulverici təsir göstərir. Sonralar ədəbi əlaqələr və dünya ədəbi-bədii fikrinin inkişaf xüsusiyyətləri barədə qazanılan geniş bilik və məlumatlar Bakıda ali məktəblərdə tədris zamanı kara gəlir. Ancaq əlamətdar bir cəhətdir ki, milli və dünya xalqlarının ədəbiyyatlarına belə fəal maraq bir şair kimi Vilayət Rüstəmzadənin orijinal yaradıcılığını keçici təsirlərdən, ömrü çox olmayan ədəbi təmayül və cərəyanlara, modernist axınlara pis mənada meyilləndirmir, onu ifrat aludəçiliyə gətirib çıxarmır, bunun əksinə olaraq, yaradıcılığında mənsub olduğu xalqın poeziya ənənələrinə qırılmaz tellərlə möhkəm bağlılığa gətirib çıxarır. Bunu vaxtilə onun uzaq Moskvadan doğulub boya-başa çatdığı Borçalıya ünvanladığı qoşmada aydın şəkildə görmək olur:

Könlüm saz istəyir, Aşıq Kamandar!
Bir “Dilqəmi” göndər, bizə Borçalı.
Moskva soyuqdur, üşüdür yanvar,
Həsrətəm ocağa, közə, Borçalı!

Yatır Nərimanın Qızıl meydanda,
Şaiq Bakıdadır, baş Xiyabanda,
Pəhləvan oğlun var, Rəşid adında,
Çöküb düşmənlərin dizə, Borçalı.

Eldən ayrı düşmək çətindir yaman,
Yetməyir dadıma nə ah, nə aman,
Vilayət dünyadan köç edən zaman,
Baxsın hər daşında izə, Borçalı.

Bu şeirdə doğma el-obaya mehr-məhəbbət, onun adını bütün dünyaya tanıdan əvəzsiz şəxsiyyətlərdən qürurlanmaq, necə deyərlər, elə xalqın öz ruhuna, mənəviyyatına uyarlı bir forma və biçimdə -saz havasına köklənmiş bir tərzdə, milli şeirin böyük yaradıcılıq ənənəsinə söykənən qoşmada dilə gətirilməsi( yazılması) təsadüfi deyildi.Onu da xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır ki, şairin xalq şeirinin çeşidli janrlarında qələmə aldığı nümunələr yalnız qoşmalarla da məhdudlaşıb qalmır, bu sırada gəraylılar və bayatılar mövzunun daxili tələbatından irəli gələn forma müxtəlifliyini, həm də fikrin əsas ideya-bədii siqlətini kifayət qədər sərgiləmək gücündədir. Ayrılıqdan dolayı ağrı-acıları,nisgil dolu yaşantıları bu janrlarda yazılan çoxsaylı poetik nümunələrin əksəriyyətində demək olar ki,öz ifadəsini tapır.Uzun onilliklər ərzində milli poetik düşüncədə Araz obrazının yaradılması həsrət və ayrılığın,dilibir-dinibir bir xalqın müsibət dolu iztirablarına güzgü tutan,poetik müraciətin istinadına çevrilən,aparıcı mövzu mənbəyi kimi müəyyənləşən müxtəlif ədəbi növ və janrlarda qələmə alınan çoxsaylı bədii nümunələr və silsilələr var.Ancaq dərd və ağrını bayatı qədər kövrək və hüznlü bir ovqatda oxucu və dinləyiciyə çatdıran ikinci bir şeir şəklinin təsəvvürə gətirilməsi belə qeyri-mümkündür. Bu baxımdan Vilayət Rüstəmzadənin Cənub mövzusunda qələmə alınan şeirləri üçün daha münasib bir janr kimi bayatının seçilməsi son dərəcə təbii və inandırıcı təsir bağışlayır. Bu da xalq müdrikliyindən qaynaqlanan,ondan güc və qüvvət alan bir yaradıcılıq enerjisinin tamamilə yeni bir ədəbi-ictimai-tarixi şəraitdə davam və inkişaf etdirilməsi idi:

Araz üstə, buz üstə,
Könlüm yanır söz üstə.
Gəl yarama səpməyə
Bu sərhəddən duz istə.

Və yaxud:
Çayda vuruş, cəng axır,
Bölünmüş ahəng axır.
Arazda dözümə bax:
Su da iki rəng axır.

Araz, axan Arazım!
Sirli axan Arazım.
Gözlərimdə şimşəyə
Dönüb çaxan Arazım.

Belə bir xəlqi kolorit və ənənəyə sədaqət onun yaradıcılığını heç də milli,məhdud bir çərçivəyə salmır, əksinə olaraq,ən munis fikir və düşüncələrin daha lakonik və assosiativ ifadəsinə gətirib çıxarır.Şairin ümumi yaradıcılığına nəzər salsaq görərik ki,əslində intellektual hesab edilə biləcək poetik axtarışlara hazırlıq, onun bəzi yadda qalan nümunələrinin yaradılması istiqamətində aparılan cəhdlərə start verən,qanadlandıran uçuş meydanı milli ,ənənəvi şeir şəkilləridir.Bu,artıq şairin sənətkarlıq məharəti və qüdrəti ilə bağlı bir məsələdir.

Standart forma qəliblərində də sözün obrazlılıq səviyyəsi,fikrin daha lakonik ifadəsi,yeni məna çalarları yaratmaq bacarığı gerçəkləşə bilər.Vilayət Rüstəmzadənin yaradıcılığından belə nümunələri kifayət qədər gətirmək olar.Biz yalnız onlardan bir örnəyi xatırlatmaqla kifayətlənirik:

Mənə güzəşt etdi təsadüf qəza,
Yoxsa arabada gəzərdim, ey dost.
İndi həyanımdır hədiyyən-əsa:
Üçayaqlı oldum, nə dərdim, ey dost...

Şairin yaradıcılığında lirika mühüm yerlərdən birini tutur. Burada təbiət lirikası ilə sevgi lirikasını xüsusi olaraq fərqləndirmək lazım gəlir.Təbiətdən yazanda insanı,insandan yazanda təbiəti düşünmək Vilayət Rüstəmzadənin lirik ricətlərlə zəngin poeziyasına yeni üslubi çalar,düşüncə variasiyaları gətirir.Təbiət obrazları səviyyəsinə qaldırılan dağ, cığır, yağış, ağac və yarpaq anlayışlarının insani hiss və duyğularla vəhdətdə verilməsi də tarixən formalaşan yaradıcılıq ənənəsinə sədaqətin bariz bir nümunəsi kimi diqqəti çəkir. Bu tipli şeirlərdəki təbiət peysajlarının insanın daxili-mənəvi dünyasına məxsus məqamları açmaq və təsvir predmetinə çevirmək üçün bir vasitəyə çevrilməsi göz qabağındadır:

O gün yadındamı,gəzməyə çıxdıq
Göylər buludlanıb,qaralan zaman?!
Görüş anlarının əlini sıxdıq
Günün hövsələsi daralan zaman
Dedin yağış gəlir...Tez gəldi yağış,
Hayana qaçdıqsa,izlədi bizi.
Hələ üst-başımız heç islanmamış
Palıd daldasında gizlədi bizi.
(“Yarpaq”adlı şeirdən)

Epik şeir sahəsində Vilayət Rüstəmzadənin yaradıcılıq axtarışlarını məhsuldar hesab etmək doğru olmaz.Ancaq onun ayrı-ayrı şeirlərində özünəməxsus epizmi, süjet və hadisələrin dinamikasını yaxından izləmək mümkündür.Bu cəhəti xüsusi bir ədəbi janrda - balladalarda qələmə alınan epik elementlər və təfərrüatlar da kifayət qədər nümayiş etdirir.

Bir şair-tərcüməçi kimi Vilayət Rüstəmzadənin ümumi yaradıcılığında tərcüməçilik fəaliyyəti orijinal irsi ilə müqayisəyəgəlməz səviyyədə üstün mövqe qazanırdı.Şübhəsiz ki,tərcümə yaradıcılığın elə bir xüsusi sahəsidir ki,burada şair öz istedad və təcrübəsini müəllif ideyasının çatdırılmasına yönəltmək kimi məsuliyyətli bir vəzifəni icra edir.Bu prosesdə fərdi yaradıcılıqdan,bədii dilin imkanlarından yaradıcı şəkildə yararlanmaq vacib şərtlərdən hesab olunur. Tərcüməçilik sənətinin yüksək professionallıqla inkişafında müəyyən xidmətləri olan müəlliflər sırasında Vilayət Rüstəmzadənin məxsusi yeri var. Azərbaycanda tərcümə sənətininVladimir Qafarov, Səyavuş Məmmədzadə, Aleksandr Qriç, Natiq Səfərov, Dinarə Gərəkməzli kimi peşəkar nümayəndələri ilə bir sırada qərarlaşmaq Vilayət Rüstəmzadənin bir tərcüməçi kimi bu sahədə yaradıcılıq uğurları barədə kifayət qədər təsəvvür yarada bilir.

Aleksandr Puşkindən, Nikalay Nekrasovdan, Yakov Polonskidən, Taras Şevçenkodan,Yan Raynisdən, Aleksandr Blokdan, Mixail Svetlovdan, Rəsul Həmzətovdan, Rəmz Babacandan, Zülfiyyədən, Qaysın Quliyevdən, O.İoselianidən, Yakov İliçovdan,Əmirxan Şomoxovdan, Dəniz Tanasoğludan, Qarsia Lorkadan, Vitezslav Nezvaldan, Emilio Balyaqasdan dilimizə tərcümə olunan nümunələr Vilayət Rüstəmzadənin bu sahədəki fəaliyyətinin yalnız müəyyən hissəsidir.

Sonuncu şeir kitabı 1985-ci ildə nəşr olunan müəllifin vəfatına qədərki yaradıcılığının,həmçinin elmi-publisistik yazılarının oxucu auditoriyasına çatdırılmasına ehtiyac duyulur. O da inandırıcı deyil ki, ədəbiyyatla, sənətlə müntəzəm və fasiləsiz təmasda olan bir qələm sahibinin yaradıcılıq axtarışlarında belə bir “böhran” və“boşluq”yaransın.

Vilayət Rüstəmzadənin şair–tərcüməci fəaliyyətinin məramında Azərbaycan adlı bir məmləkətin həqiqətlərini tanıtmaq missiyası dayanmasını sübut etməyə elə bir ehtyac da yoxdur.Bunu onun ömrünün sonunda - 2001-ci ilin 26 fevralında-Azərbaycanda Xocalı faciəsinin ildönümü günündə: xalqımızın tarixi taleyi,ədəbi-mədəni keçmişi ilə bağlı televiziyaya müsahibə üçün hazırlaşarkən vəfatı da vətənpərvər, milli mücadiləçi obrazını bizlərə kifayət qədər tanıda bilir.

Qürbət Mirzəzadə,
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
aparıcı elmi işçisi,filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.

ZiM.Az



.